به گزارش خبرنگار مجاهدت به نقل از مشرق، سیزدهمین جلسه از سلسله نشست‌های «روایت قرن» در مرکز مطالعات راهبردی ژرفا وابسته به معاونت فرهنگی اجتماعی سپاه پاسداران برگزار شد.
در این نشست «سردار موسی کمالی» مشاور عالی قرارگاه مرکزی مهارت آموزی ستادکل نیروهای مسلح به تبیین موضوع «سیر تحولات تاریخی خدمت سربازی» پرداخت.
وی در ابتدای این نشست عنوان کرد: سه تعریف کلی برای واژۀ سرباز متصور است، تعریف اول؛ هر انسانی که از دین و کشور خود دفاع میکند در هر وضعیتی که باشد به او سرباز گفته می‌شود. سربازی از چهار هزار سال پیش در ایران وجود داشته است، برای مثال در زمان هخامنشیان دو ارتش در کشور وجود داشت، نخست سپاهی که اعضای ثابت بودند و به آن‌ها گارد جاویدان یا یاران فنا ناپذیر می‌گفتند و گروه دیگری که به آن‌ها سرباز گفته می‌شد بنابراین از زمان قدیم نیروی نظامی کشورها به دو گروه دائمی و موقت یا همان سرباز تقسیم می‌شد.
سه تعریف متداول برای واژۀ سربازی
وی افزود: تعریف بعدی بر اساس آیین نامه انضباطی نیروهای مسلح بیان می‌شود، وفق این آیین‌نامه کلیه کارکنان نیروهای مسلح را سرباز می‌گویند، در واقع هر کسی که در نیروهای مسلح استخدام می‌شود با عنوان سرباز قسم می‌خورد و با این واژه در جامعه شناخته می‌شوند. آخرین تعریف نیز واژۀ خدمت وظیفۀ عمومی است که در اصطلاح به سرباز مشهور است، نخستین بار ناپلئون در قرن نوزدهم از این واژه استفاده کرد، در حال حاضر نیز به دنبال تشریح همین تعریف هستیم.
برخی می‌گویند خدمت سربازی را حرفه‌ای کنید به زعم بنده طرح این بحث نوعی از عوام فریبی است؛ چرا که تعریف واقعی از سربازی ندارد به این معنا که در ابتدا خدمت وظیفۀ عمومی به عنوان سربازی، تعریف خاص می‌شود و تقاضای جذف آن را مطرح می‌کنند، سپس به تعریف عام این واژه می‌پردازند که پرسنل نظامی اعم از پایور، پیمانی و …، سرباز هستند و مسئلۀ سرباز حرفه‌ای را مطرح می‌کنند، در حقیقت فحوای کلام آن‌ها این است که خدمت وظیفۀ عمومی را حذف کنید و به جای جذب سرباز، نیروی کادر یا پیمانی با قراردادهای چند ساله استخدام کنید، اما مقصود آن‌ها از نیروی پیمانی، تعریف عام آن نیست و برای طرح خود از واژۀ سربازی حرفه‌ای استفاده می‌کنند.
پیشینۀ سربازی مدرن در جهان
این فرماندۀ نظامی تصریح کرد: خدمت وظیفه عمومی با وجود قدمت بیش از دویست سال در دنیا و سابقه‌ای افزون بر صد سال در ایران در قرون اخیر تغییرات بنیادین پیدا کرد، این ایده که جوانان برای مدتی به صورت اجباری در خدمت دولت باشند نخستین بار توسط ویلهلم پادشاه پروس مطرح شد که بحث و جدل زیادی نیز در این کشور بر سر این موضوع شکل گرفت، اما در نهایت ویلهلم نتوانست سربازی به شکلی که مد نظر داشت به سرانجام برساند. ناپلئون فرد بعدی بود که خدمت وظیفه عمومی را مطرح کرد و به دنبال آن نیز بحث‌های زیادی توسط فلاسفه و صاحب نظران مطرح شد، ولی در نهایت در این بحث‌ها ناپلئون موفق شد و توانست ارتش بزرگی را نیز تشکیل دهد.
ژاپن، روسیه و آمریکا پس از فرانسه سربازی اجباری را اجرا کردند
مشاور عالی فرماندۀ ستاد کل نیروهای مسلح در ادامه بیان کرد: بعد از مدتی کشورهای مختلفی به این نهضت پیوستند، در ابتدا ژاپن، سپس روسیه و بعد از آن آمریکا سربازی اجباری را اجرا کردند. آبراهام لینکلن خدمت وظیفه عمومی را در آمریکا تصویب کرد مردم مقاومت کردند به دلیل فرهنگ فردگرایانه و سود جویانه‌ای که در آمریکا حاکم بود، مردم تظاهرات کردند و درگیری پیش آمد بنابراین در آن زمان آمدند بحث سرباز جانشین را مطرح کردند به این معنا که مقرر شد تا سربازی اجباری باشد، اما هرکسی می‌تواند شخص دیگری را اجیر کند و با پرداخت دستمزد از آن شخص بخواهد تا به جای او خدمت سربازی را انجام دهد؛ و برای مدتی خدمت سربازی به این شکل اجرایی شد، اما با گذشت زمان دولت تصمیم گرفت منافع حاصل از فروش سربازی را راساً جذب کند به همین جهت قانون فروش خدمت سربازی را تصویب کرد.
جنگ ویتنام سبب توقف سربازی اجباری در آمریکا شد
سردار کمالی تاکید کرد: برآوردهایی که پس از جنگ ویتنام انجام می‌شد، حاکی از این واقعیت بود که یکی از دلایل عدم موفقیت یا شکست آمریکا در جنگ ویتنام، انگیزۀ متفاوت سربازان آمریکایی و ویتنامی از جنگ است، در این جنگ سرباز ویتنامی برای دفاع از کشور، حفظ وطن و ناموس خود می‌جنگید، اما سرباز آمریکایی هدف مشخصی نداشت و اقناع وجدانی برای او صورت نگرفته بود؛ چرا که اگر بگوییم برای حفظ وطن می‌جنگند در آن صورت ویتنام وطن آن‌ها محسوب نمی‌شد و دلیلی برای جنگیدن وجود نداشت، همین مسئله سبب شد تا بحث توقف سربازی در آمریکا مطرح شود.
برخی کشورها طرح سربازی اجباری را اجرا نکردند
این کارشناس دفاعی در ادامه عنوان کرد: سه گروه از کشورها بعد از فراگیر شدن خدمت سربازی، این طرح را اجرا نکردند، ولی این که گاهی آمارهای غیررسمی منتشر می‌شود که بیش از ۱۰۰کشور، سربازی را حذف کرده‌اند، درست نیست؛ چرا که تعدادی از کشورها هیچ‌گاه خدمت وظیفه را اجرا نکردند یا نتوانستند اجرا کنند. نخستین گروه که خدمت سربازی را اجرا نکردند، کشورهایی بودند که دلایل قومیتی، نژادی یا قبیله‌ای حاکمیت آن‌ها را تضعیف کرده بود و دولت مرکزی قدرت نداشت، گروه دوم کشورهای مرفه بودند، آن‌ها از منظر مادی در وضعیت مطلوبی قرار داشتند و نظامیان از طبقه اشراف بودند بنابراین دلیلی برای سربازی اجباری نمی‌دیدند و دستۀ سوم کشورهای فقیر بودندکه به دلیل وضعیت بد معیشتی مردم امکان جدا سازی فرد از خانواده را نداشتند و با اعزام افراد ذکور به سربازی اجباری خانواده او نیز از نظر معیشتی دچار اختلال می‌شد.
مدرنیته و خدمت سربازی
وی افزود: بعد از پایان جنگ جهانی دوم روند توقف سربازی اجباری در کشورهای مختلف آغاز شد و با پایان یافتن جنگ سرد این فرآیند تسریع شد، علت‌های مختلفی نیز بر این امر مترتب است، مانند بسط تفکر انسان گرایانه و اومانیستی در جهان به خصوص اروپا و آمریکا که هرکس دنبال سود و منافع بود، در چنین جوامعی مفاهیمی، چون فداکاری، از خودگذشتگی، ایثار و… رنگ می‌بازد. علت‌های دیگری را نیز می‌توان برشمرد از جمله این که استراتژی دفاعی کشورها از تدافعی به تهاجمی و از دفاع سر زمینی به دفاع منافعی تغییر پیدا کرد، تهدیدات زمینی کم‌رنگ شدند، الکترونیک شدن بسیاری از تجهیزات و کاهش نیاز به نیروی انسانی آماتور و شکل گیری پیمان‌های بین المللی مانند ناتو که کاهش سربازی اجباری را دنبال کرد. انگلیس یکی از نخستین کشورهایی بود که دست به حذف سربازی اجباری زد؛ چرا که به دلیل جزیره بودن احتیاج کمتری به نیروی زمینی داشت. بعد از آن برخی کشورها دست به حذف خدمت وظیفۀ عمومی و تامین حرفه‌ای نیروی انسانی زدند.
خدمت وظیفۀ عمومی در عمل کم‌تر از ۲۴ ماه است
مشاورعالی فرماندۀ ستاد کل نیروهای مسلح تصریح کرد: ایران نیز بر اساس مواد ۱۳، ۱۴ و ۱۵ قانون وظیفه عمومی برای تامین نیروی انسانی به صورت حرفه‌ای پیش‌بینی‌های لازم صورت گرفته است، ولی آنچه که امروز در کشور مطرح است و برخی به دنبال آن هستند حذف اصطلاح «خدمت وظیفه عمومی یا زیر پرچم» هستند، در حال حاضرکشورها به چند دست تقسیم می‌شوند، برخی مانند انگلیس، فرانسه و آمریکا به طور کلی خدمت وظیفه عمومی را حذف کردند، گروه دیگر کشورهایی مانند آلمان، دانمارک و سوئد و… هستند که خدمت وظیفه دارند، اما در مقایسه با سایر کشورها مدت کمتری دارد، دستۀ سوم کشورهایی همچون اسپانیا هستند که نیروی سرباز را در امور مدنی به‌کارگیری می‌کنند. برخی دیگر مانند چین همه را احضار و نیاز خودشان را تامین می‌کنند؛ بعد از آن افراد باقی‌مانده را به صورت احتیاط در اختیار ملیشیا قرار می‌دهند، کشورهایی همچون کره، مصر و برخی کشورهای استقلال یافته از شوری سابق خدمت سربازی ۲۴ ماهه دارند، البته مدت خدمت سربازی در برخی کشورها مانند روسیه و ترکیه حدود یک سال است، اما ایران تقریبا با بقیه کمی فرق دارد، چون اولا طبق ماده ۱۵قانون وظیفۀ عمومی، سرباز حرفه‌ای ۵ و۶ساله نیز به خدمت می‌گیرد، در ثانی طبق قانون سربازان در امور مدنی به کارگیری می‌شوند، تفاوت سوم امتیازاتی مانند این است که سربازان ایرانی به ازای خدمت در مناطق مختلف، خدمت در بسیج، انجام پروژۀ علمی، ایثارگری پدر و … کسر خدمت دریافت می‌کنند که در عمل به معنای خدمت زیر ۱۸ ماه برای افراد ذکور ایرانی است.
دکترین نظامی کشورها، رویکرد آن‌ها در مواجهه با سربازی را مشخص میکند
این کارشناس دفاع تأکید کرد: یکی از دلایل حذف سربازی اجباری، تغییر راهبرد نظامی کشورها به در پیش گرفتن رویکرد تکنولوژی محور بود، این مسئله دربارۀ کشورهایی که دکترین نظامی آفندی دارند و برای جنگ احتیاج به پرسنل حرفه‌ای نظامی داشتند و نیروی دفاعی مردمی کارآمد نبود بیش از سایرین صدق میکند به همین دلیل دست به اصلاح الگوی سربازی زدند. دربارۀ ایران باید اذعان کرد که الگوی ما برای سربازی رو نوشتی از اروپا است، البته صرف الگو برداری کار اشتباهی نیست، تطبیق آن با واقعیات کشور و فقه اسلامی مهم است.
پیشینۀ تاریخی سربازی از هخامنشیان تا پهلوی
سردار کمالی در ادامه بیان کرد: ایران از دورۀ پادشاهی هخامنشیان از نیروهای مردمی نظامی استفاده می‌کرد که در دورۀ جنگ تعداد آن‌ها افزایش پیدا می‌کرد، اما در دوران صلح آن‌ها ترخیص می‌شدند، البته در دورۀ صفویان در دوران صلح نیز عده‌ای از آن‌ها آماده به خدمت نگه داشته می‌شدند، نکتۀ دیگر این است که ورود به نیروهای مسلح مختص به طبقۀ اشراف بود، جالب است بدانید که سربازان در دوره‌ای مانند سلسلۀ هخامنشیان در دورۀ ۱۰ سالۀ خدمت خود اجازۀ ازدواج نداشتند و بعد از آن نیز بر اساس قوانین خاصی ازدواج می‌کردند با ورود اسلام بحث دفاع وجهاد به مقولۀ سربازی اضافه شد، ولی به طور کل روش به کارگیری تعداد زیادی نیروی رزمی در زمان جنگ و ترخیص آن در دورۀ صلح بود، این روند تا دورۀ قاجار ادامه پیدا کرد، اما در دورۀ این سلسله بر اساس تعاملاتی که بین ایران و اروپا شکل می‌گیرد، نخستین بار عباس میرزا با جذب ۱۸ هزار سرباز در تبریز سربازان را در ایران سازماندهی میکند، بعد از آن ژنرال گاردان فرانسوی ماموربه راه اندازی خدمت وظیفه به سبک فرانس در ایران می‌شود و طرحی را ارائه میکند که بر اساس آن هر خانوادۀ روستایی موظف است که یک سرباز را با حقوق مشخص در اختیار حکومت مرکزی قرار دهد. امیرکبیر پس از صدارت خود نخستین فردی بود که قانون سربازی به عنوان بنیچه را مدون کرد و منابع شخصی برای تأمین هزینۀ سربازان در قانون دیده شد و تأکید داشت که سرباز باید مالدار باشد و سربازی برای افراد توانمند است وفرد بعد از ترخیص دچار ضعف مالی نمی‌شدند.
فرآیند استقرار نظام فعلی خدمت وظیفۀ عمومی در کشور
این کارشناس دفاعی خاطرنشان کرد: قانون بنیچه حتی بعد از امیر کبیر اصلاح شد و حتی سردار سپه در زمان وزیر جنگ نیز آن را به تصویب مجلس رساند، ولی درسال ۱۳۰۴، قانون خدمت وظیفه عمومی از حالت اجباری برای گروهی خارج و برای همه اجباری شد. این قانون تحولات متعددی را در کشور از سر گذراند مانند اینکه در مقطعی اجازه داده می‌شد که سربازی به قیمت ۱۰۰۰ ریال خریداری شود. سربازی درابتدای تصویب قانون آن در کشور ۲ گروه مخالف داشت، نخست گروهی که نگران رشد استبداد رضاخان بودند تا جایی که افرادی مانند شهید مدرس که در ابتدا به طور کامل مخالف بودند، اما پس از مدتی جملۀ معروف «مخالف این قانون، کافر است» را بیان کردند. گروه دوم خوانین و ملاکان بودند که مخالفت می‌کردند؛ چرا که علاوه بر از دست دادن نیروی کارگر خود، نگرانی از افزایش قدرت حکومت مرکزی بوده و آن را تضعیف کننده موقعیت خود می‌دانستند. اجرای قانون نظام وظیفه در ابتدا بر عهدۀ ارتش بود، اما تحولات متعددی شکل گرفت و بین نهادهایی مانند وزارت جنگ ووزارت کشور دست به دست شد تا اینکه به ژاندارمری سابق محول شد.
اصلاحاتی که در قانون سربازی اعمال شد
وی در ادامه عنوان کرد: سال ۱۳۴۲ نخستین بار به دستگاه‌های دولتی اجازه داده شد که از ظرفیت نیروهای سرباز در ادارات دولتی استفاده نمایند. در این برهه ما شاهد شکل گیری نهادهایی مانند سپاه دانش هستیم. سال ۱۳۴۷ سربازی دختران دیپلم و بالاتر نیز تصویب و به خدمت فراخوانده شدند. سال ۱۳۵۰ آخرین اصلاحیۀ قانون سربازی در دورۀ پهلوی دوم نوشته شده و تا سال ۱۳۶۳ ه. ش باقی بماند. در سال ۱۳۶۳ قانون نظام وظیفه مورد تجدید نظر مجدد قرار گرفته و قانونی جدید بر اساس نیازهای کشور در آن برهه به تصویب رسانده شد. درآن سال، علیرغم دو ایراد شرعی شورای نگهبان که چطور واجب کفایی را بدل به واجب عینی می‌کنید و اینکه افراد متأهل به علت وظیفه انفاق به همسر و فرزند نباید به سربازی بیایند و ممکن است با اعزام به خدمت سربازی در این امر دچار مشکل شوند. اما در نهایت خدمت سربازی به عنوان یک امر حاکمیتی تصویب شد.
مردم عقبۀ قدرتمند نیروهای مسلح ایرانی هستند
وی افزود: البته سربازی پیش از سال ۱۳۶۳ تحولاتی نیز در کشور داشت، برای مثال در سال ۱۳۵۷ خدمت با خیانت تیمسار مدنی به ۱۲ ماه کاهش یافت، اما نظام متوجه خیانت شد و سریعا آن را به ۱۸ ماه افزایش داد. در زمان جنگ ابتدا ۶ ماه به عنوان احتیاط بهانه اضافه شد. تکیه انقلاب ما باتوجه به دکترین تدافعی، متکی بر مردم است، مردم عقبه پایگاه نیروهای مسلح هستند و شاهد بودیم که سربازان در طول دفاع مقدس چطور با تقدیم ۶۰ هزار شهید و ۱۵۰ هزار جانباز به کمک انقلاب اسلامی آمدند.
سربازان در عرصه‌های اداری و خدماتی به کار گیری شدند
این کارشناس دفاعی تصریح کرد: بعد از پایان جنگ تحمیلی، نخستین بار بحث خدمت سربازان در دستگاه‌های دولتی مطرح شد و سربازان در زمینه‌های مختلف مشغول به کار شدند، مانند سربازسازندگی که ذیل وزارت جهاد به مردم خدمت می‌کردند. دستۀ دوم سربازانی بودند که در نهضت سواد آموزی مشغول به کار شدند، سرباز معلم‌ها گروه دیگری بودند که در مناطق محروم به آموزش می‌پرداختند، سرباز هیئت علمی، سرباز صنعت و … بخشی از ۱۰۰ دستگاهی بودند که سرباز امریه دریافت می‌کردند.
سردار کمالی تأکید کرد: تحول دیگر در عرصۀ سربازی، احتساب بخشی از فعالیت جوانان ایرانی بالای ۱۶ سال در بسیج به عنوان قسمتی از خدمت سربازی بود. معافیت‌هایی مانند فرزندان ایثارگران و نخبگان و قهرمانان ملی وامداد جویان تصویب و اجرایی شد. بعد از مدتی بنیاد نخبگان نیروهای مسلح شکل گرفت که نخبگان دانشگاهی با انجام پروژه‌های مشاور عالی فرماندۀ ستاد کل نیروهای مسلح در خاتمه بیان کرد: علمی و گذراندن دورۀ آموزشی کارت پایان خدمت دریافت می‌کردند، طرح دیگر اعطای کسری خدمت به پژوهشگران بود که بر اساس توانایی خود از ۲ تا ۲۱ ماه کسر خدمت دریافت می‌کردند. قوانین مختلف در مکانیسم‌های مختلفی شکل می‌گیرد، برای مثال برخی مشاغل خاص مانند تربیت معلم‌ها و ملوانان از سال ۱۳۴۲ ه. ش با انجام تعهد از انجام خدمت معاف می‌شدند که این قوانین بعد از انقلاب به شکلی ادامه پیدا کرد و مشاغل و سازمان‌های دیگری هم اضافه شدند. در حال حاضر معلمان خلبانان، کشتیرانی، از خدمت معاف هستند. در حقیقت دولت به دوشکل از خدمت سربازان استفاده میکند مامور و متعهد خدمت.
منبع خبر