حرم منور رضوی از ابعاد و جنبه‌های مختلف معماری ایرانی و اسلامی دارای ارزش‌های شاخص و نمایان و ماندگار است.
به گزارش مجاهدت از مشرق، حرم مطهر رضوی این روزها مأمن و پناهگاه عاشقان و زائرانی است که از جای جای ایران اسلامی و از اقصی نقاط دنیا به آن پناه آورده‌اند و دست نیاز خود را به‌سوی ارباب بی‌نیازان و شاه خراسان دراز کرده از وی طلب مغفرت و شفاعت دارند.
زائرانی که به‌همت برنامه‌ریزی مناسب تمامی دستگاه‌های متولی و اجرایی خراسان رضوی بدون دغدغه وارد صحن و سرای رضوی می‌شوند و پس از اتمام زیارت، با توشه‌ای از سبک و سیاق زندگی رضوی به دیار خود راهی می‌شوند. در این میان خالی از لطف نیست اگر نگاهی شود به صحن و سراهایی که در حرم رضوی پذیرای این زائران و مجاوران و عاشقان اهل‌بیت(ع) است.
صحن انقلاب(عتیق)
صحن عتیق که گاه صحن کهنه خوانده می‌شود و در دوره جمهوری اسلامی صحن انقلاب نام گرفت، در شمال حرم مطهر رضوی قرار گرفته است.
شالوده صحن عتیق به دستور «امیرعلیشیرنوایی» وزیر دانشمند و فرهنگ‌پور «سلطان حسین بایقرا» از شاهان سلسله تیموری پی‌ریزی شد و حدود ۱۵۰ سال بعد به وسیله شاه عباس صفوی گسترش یافت.
در واقع آنچه امیرعلیشیرنوایی ساخته بود عبارت بود از ایوان جنوبی و محوطه صحن و احتمالا بناهایی در بخش غربی آن. اما شاه‌عباس صحن را از طرف شرق گسترش داد و با افزودن دو ایوان در شمال به شکل کنونی درآورد.ایوان جنوبی که «ایوان طلا» یا «ایوان نادری» خوانده می‌شود با ۴.۲۱ متر ارتفاع یادگاری امیرعلیشیرنوایی است. این ایوان در زمان شاه تهماسب صفوی تذهیب شد و سپس در سال ۱۱۴۶ هجری قمری به دستور نادرشاه طلاکاری شد.
کتیبه پیشانی ایوان طلا که حاوی نام سلطان حسین بایقرا، و نیز کتیبه حاشیه ایوان که مشتمل برسوره مریم است، هر دو به وسیله «محمدرضا امامی» خوشنویس بزرگ عصر صفوی و به سال ۱۰۸۵ هجری قمری نگاشته شده است. البته کتیبه پیشانی قبل از دوره صفوی وجود داشته، اما گویا به علت خرابی ایوان، به وسیله محمدرضا امامی بازنویسی شده است.
مناره‌ای که بر فراز ایوان طلا به چشم می‌آید، با ۵.۴۰ متر ارتفاع از کف صحن، احتمالا از ساخته‌های دوره غزنویان یا سلجوقیان است. روایت شده که این مناره یک بار در زمان شاه تهماسب اول صفوی طلاکاری شد، اما چون طلاهای آن هنگام یورش ازبک‌ها به آستانه به سرقت رفت، بار دیگر به وسیله نادرشاه افشار طلاپوش شد.
ایوان شمالی که معروف به ایوان عباسی است با ۵۰.۲۲ متر ارتفاع در زمان شاه عباس اول صفوی ساخته و در دوره‌های مختلف تزئینات و کتیبه‌هایی بدان افزوده شده است. در حاشیه همین ایوان آرامگاه امیرعلیشیرنوایی قرار دارد و بر فراز آن دومین مناره آستان امام رضا(ع) قد برافراشته است.
این مناره طلا در سال ۱۱۳۶ هجری قمری به دستور نادرشاه بنا شده و جاگیری‌اش به گونه‌ای است که هرکس از سمت جنوب وارد مشهد می‌شود، گنبد رضوی را درست در میانه دو مناره طلا می‌بیند.روشن نیست که بانی مناره دوم، این کار با قصد قبلی و محاسبه دقیق انجام داده یا تقارن موجود، اتفاقی رخ داده است. ایوان شرقی صحن عتیق با ۲۶ متر ارتفاع همان ایوانی است که نقاره‌خانه را بالایش بنا کرده‌اند و بدین سبب به ایوان نقاره‌خانه معروف است.
این ایوان از دوره شاه‌عباس تاکنون فراوان مرمت شده و در بردارنده تزئینات و کتیبه‌هایی از دوره قاجار و پهلوی است. بنای کنونی نقاره‌خانه از کارهای دوره پهلوی و مشتمل بر دو طبقه است: در طبقه زیرین طبل و شیپور و لوازم دیگر را نگهداری می‌کنند و در طبقه دوم نقاره می‌زنند.
ایوان غربی با ۱۰.۲۴ متر ارتفاع به ایوان ساعت معروف است و کتیبه زیر طاق آن به خط ثلث «علیرضا عباسی» خوشنویس بزرگ عصر صفوی است. این ایوان در سال ۱۱۳۰ هجری قمری بر اثر گلوله‌باران روس‌ها آسیب فراوانی دید و بعدها که مرمت شد در جای گلوله‌ها روی دایره‌های کوچکی با خط زرد نوشتند: «جای گلوله». این که بتوانید میان آن همه تزئینات جای گلوله‌ها را پیدا کنید به تیزبینی خودتان بستگی دارد!
ساعتی که در بالای ایوان غربی قرار گرفته، در سال ۱۳۳۶ هجری شمسی نصب شده است. گویا فردی که این ساعت را به آستان قدس هدیه کرده، بیماری سخت و لاعلاجی داشته و هدیه ساعت به بارگاه امام رضا(ع) نذر شفای بیماری‌اش بوده است.البته آستان قدس رضوی از دوره صفوی دارای ساعت‌های بزرگ بود. جالب این که ساعت‌های دوره صفوی موقوفه هم داشتند و از درآمد موقوفه، خرج تعمیرات خود را در می‌آوردند!
ساعتی که پیش از ساعت کنونی بر فراز ایوان غربی قرار داشت، هدیه «مظفرالدین‌شاه قاجار» بود و اکنون بالای ایوان جنوبی صحن نو جای گرفته است. در صحن کهنه هشتاد حجره و غرفه وجود دارد: چهال ایوان و حجره در طبقه همکف و چهل غرفه و حجره در طبقه دوم.
این حجره‌ها حکایت جالبی دارند. گویا در ابتدا برای استراحت و اسکان زائران بنا شدند، ولی بعدها به دست افراد سودجو بدل به مغازه شدند و صحن عتیق را به شکل بازار درآوردند! سپس برای دفن اموات به خانواده‌های سرشناس و صد البته «پولدار» واگذار شدند. آنگاه در دوره پهلوی به صاحبان ثروتمند خود نیز وفا نکردند و در اختیار تشکیلات آستان قدس قرار گرفتند.
البته حجره‌های طبقه دوم معمولا در اختیار طلاب علوم دینی بودند تا در آنها اقامت کنند. به هر روی، مسلم است که حجره‌های صحن کهنه همواره برخلاف نیت واقف (یعنی اسکان زائران) مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
از همه این‌ها که بگذریم، محبوب‌ترین و خاطره‌انگیزترین بنای صحن عتیق، سقاخانه اسماعی طلایی است یا بهتر بگوییم اسمال طلا! این سقاخانه زیبا به امر نادرشاه به وسیله شخصی به نام اسماعیل طلایی ساخته شد و نام خود را نه از دستور دهنده که از سازنده گرفت.
سنگاب مرمر و شش‌ضلعی سقاخانه را از هرات به مشهد آوردند و گفته‌اند که نادرشاه برای این کار مسابقه گذارد. حداکثر زمان حمل سنگاب ۱۲ روز تعیین شد، اما داوطلب این مسابقه یک نفره، سنگاب را در مدت ۹ روز با طی ۳۶۰ کیلومتر راه به مشهد آورد.
سقاخانه اسماعیل طلایی که به مرور زمان فرسوده شده بود، در سال ۱۳۴۵ هجری شمسی خراب و از نو به شکل کنونی ساخته شد.
مسجد گوهرشاد
مسجد گوهرشاد که در زبان مردمی به‌عنوان صحن گوهرشاد نام برده می‌شود، یکی از بناهای باشکوه عهد تیموری در اوایل قرن نهم هجری قمری است که در جنوب حرم مطهر قرار دارد، این مسجد با چهار ایوان و هفت شبستان به‌دستور بانو گوهرشاد همسر میرزا شاهرخ تیموری و توسط معمار معروف ایرانی «قوام‌الدین شیرازی» در سال ۸۲۱ هجری قمری ساخته شد.
ضلع‌های مسجد، همه با کاشی‌های معرق نفیس آراسته شده و در تمام دیوارها و غرفه‌های آن اسماء الله و آیات قرآن و احادیثی که بعضی مربوط به مسجد است، وجود دارد، کتیبه ممتاز و تاریخی بایسنقر (فرزند گوهرشاد) که از بهترین ثلث‌نویسان عهد تیموری بوده، با زیباترین خطوط ثلث بر پیشانی ایوان مقصوره خودنمایی می‌کند و تاریخ بنای مسجد بر کاشی معرق، در این کتیبه به چشم می‌خورد.
صحن جمهوری اسلامی
صحن جمهوری اسلامی که در غرب حرم رضوی واقع شده، در سال ۱۳۶۸ هجری شمسی گشایش یافت. برفراز دو ایوان شمالی و جنوبی صحن جمهوری اسلامی دو مناره با ارتفاع ۳۲ متر قد برافراشته‌اند و ایوان شرقی صحن نیز طلاپوش شده است.
در کنار همین ایوان، پنجره‌ای برنزی نصب شده که از آن می‌توان ضریح امام رضا(ع) را تماشا کرد. بدین ترتیب، صحن جمهوری اسلامی با دو مناره طلا، ایوان طلا، پنجره‌ای برای دیدن ضریح و نیز سقاخانه‌ای در وسط، شبیه‌ترین صحن به صحن عتیق است گویا سازندگان آن برای خلق اثر خود گوشه‌چشمی به صحن عتیق داشته‌اند.
صحن نقاره‌خانه
در شبانه‌روز، دو نوبت یکی نزدیک طلوع و دیگری نزدیک غروب آفتاب در روی سردر شرقی صحن انقلاب (عتیق) در محل مخصوصی به‌نام نقاره‌خانه که برای این کار ساخته شده است، نقاره نواخته می‌شود.
برای انجام این کار ۱۱ نفر به‌نوبت انجام وظیفه می‌کنند که به آنها «عمله شکوه» می‌گویند، نواختن نقاره که به‌جهت آگاهی از نزدیک شدن پایان وقت نماز است به‌وسیله «طبل» و«کرنا» انجام می‌شود و در طول سال جز دو ماه محرم و صفر و سایر ایام سوگواری همه‌روزه نقاره نواخته می‌شود.
طبل‌ها ذکری ندارند و فقط به‌عنوان «کوس شادمانه» و همنواز از شروع تا خاتمه با کرناها نواخته می‌شوند، در صورتی که کرناها ذکری دارند که در سه دست یا سه نوبت با دمیدن به صدا درمی‌آیند.
این صحن که در مشرق حرم مطهر واقع شده از بناهای زمان «فتحعلی شاه» قاجار است، طول آن ۸۵ و عرض آن ۵۴متر است، این صحن دارای چهار ایوان است ، مشهورترین آنها ایوان طلاست که متصل به حرم است و در زمان « ناصرالدین شاه قاجار» طلاکاری شده است.
صحن قدس
این صحن، کوچک‌ترین صحن آستانه و نخستین صحنی است که پس از پیروزی انقلاب ساخته شد و بنای آن سرآغازی بود بر جنبش صحن‌سازی و کاشی‌کاری در آستان قدس رضوی. صحن قدس در پشت ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد قرار گرفته و از شرق به صحن موزه، از غرب به بست شیخ بهایی و از جنوب به صحن جامع رضوی محدود می‌شود.
این صحن ۱۴ حجره در جانب شمال و ۱۴ حجره در طرف جنوب دارد که بالای هریک از آنها نام یکی از چهارده معصوم نوشته شده است؛ اما آنچه به صحن قدس معروفیت بخشیده، سقاخانه بزرگ و زیبایی است که در میان آن به چشم می‌خورد.
این سقاخانه درست مانند «قبه‌الصخره» در شهر بیت‌القدس طراحی شده و ابعادش به مناسبت قرار گرفتن در آستان امام هشتم، یک هشتم اندازه واقعی است.
بد نیست بدانید که منبع زیرزمینی این سقاخانه ۶۰۰ متر مکعب آب را در خود جای می‌دهد و در بخش همکف موتوخانه‌ای برای سرد کردن آب تعبیه شده است منبع آب سرد نیز در گنبد طلای سقاخانه قرار دارد.
شاید اگر این سقاخانه با شکل و شمایل زیابیش نبود، صحن قدس با توجه به کوچکی و دورافتادگی‌اش از حرم در میان صحن‌های آستانه گم می‌شد و معروفیتی به دست نمی‌آورد.
صحن نو (صحن آزادی)
این صحن که پس از انقلاب صحن آزادی خوانده شد از آثار دوره قاجاریه است و اگر به آن صحن نو می‌گویند، در مقایسه با صحن عتیق است که قدمتش بین ۲۰۰ تا ۳۵۰ سال بیشتر است. در واقع قسمت‌های مختلف صحن عتیق بین ۴۰۰ تا ۵۵۰ سال عمر دارند، اما صحن نو حدودا ۲۰۰ ساله است.
ساختمان این صحن دلنواز و باشکوه که در جانب شرقی حرم قرار دارد، در سال ۱۳۲۳ هجری قمری، به روزگار سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار آغاز شد و تزئین و تکمیل آن در دوره نوادگان وی یعنی محمدشاه و فرزندش ناصرالدین شاه قاجار صورت پذیرفت.
هرکس که در صحن نو قدم می‌گذارد، پیش از هر چیر متوجه ایوان طلایی می‌شود که در جانب غربی صحن و متصل به رواق دارالسعاده ساخته شده است. این ایوان که ۱۰.۲۰ متر ارتفاع دارد، در دوره ناصرالدین شاه طلاکاری شده و از این رو به «ایوان ناصری» معروف است.
پس از ایوان طلا، ایوان جنوبی که ساعتی بر فراز آن قرار گرفته، بیشتر به چشم می‌آید. ساعتی که در بالای ایوان نصب شده، هدیه مظفرالدین شاه است و همان گونه که پیشتر گفتیم از صحن عتیق به اینجا آورده شده.
مشهدی‌های قدیمی از این ساعت خاطره‌ها دارند، زیرا در گذشته که شهر کوچک بود و کم‌هیاهو، صدای زنگ شبانگاهی آن همه جا طنین می‌افکند و مردم را نه فقط متوجه گذران زمان، که متوجه آستان امام هشتم می‌کرد.
ایوان جنوبی ۲۰ متر ارتفاع دارد. ایوان شرقی و شمالی صحن نو نیز به ترتیب با ۱۰.۲۰ و ۲۰ متر ارتفاع در زمان محمدشاه و ناصرالدین شاه قاجار تزئین یافته‌اند؛ ولی ایوان شمالی در دوره پهلوی بارها مورد مرمت اساسی قرار گرفته و کاشی‌کاری آن به سال ۱۳۴۸ هجری شمسی عوض شده است.
صحن نو همچنین دارای ۵۶ حجره تحتانی و همین تعداد حجره فوقانی است که دورادور صحن را فراگرفته‌اند و به تشکیلات آستان قدس اختصاص دارند. در ایوان حجره‌هایی دورادور صحن نو کتیبه‌های تاریخی بسیاری به چشم می‌آیند که در بردارنده سوره‌هایی از قرآن، احادیثی از معصومین، برخی ادعیه و نام بانیان، معماران یا تزئین‌کنندگان حجره‌هاست.
برخی کتیبه‌ها نیز اشعاری مشتمل بر مدح امام هشتم(ع)، نام بانیان حجره و اختصاص آن به آرامگاه خانوادگی را دربردارند. غرض این که در صحن نو کتیبه‌های تاریخی بسیار است و شاید اگر کسی بخواهد همه آنها را بخواند، لازم باشد یک هفته‌ای را در این صحن اطراق کند.
صحن جامع رضوی
صحن جامع رضوی جایی که مهمترین مراسمات و اجتماعات مذهبی و مردمی در آن اتفاق می‌افتد. سخنرانی‌های رهبر عزیز و فرزانه حضرت آیت الله خامنه‌ای درسال نو در این صحن برگزار می‌شود تا لحظاتی ماندگار از دیدار مردم با رهبرشان، از این محل در لنز دوربین ها و یادها ثبت شود.
همچنین این صحن هر ساله افتخار میزبانی بزرگترین اجتماع عزاداران حسینی در ماه محرم، مراسم ادعیه و… را نیز دارد.
زائران همان ابتدای صحن، روی تابلوهای بزرگی اذن دخول را می‌خوانند و محو تماشای گنبد و گلدسته طلایی رنگ و صحن باشکوه جامع می‌شوند.
صحن جامع رضوی با ۱۱۷ هزار و ۵۸۴ متر مربع زیربنا و ۵۵ غرفه، در جنوب اماکن متبرکه قرار گرفته است. این صحن با دو بست به خیابان‌های امام رضا(ع) و خسروی نو(شهید اندرزگو) راه دارد و از دو سمت شرقی و غربی به بست‌های شرقی و غربی.
ورودی‌های فرعی نیز صحن جامع را به رواق امام خمینی(ره)، صحن قدس و بست شیخ بهایی مرتبط می‌کند.
در ضلع‌های صحن جامع، سه ایوان و سر در بزرگ «ایوان ولی عصر» در ضلع جنوبی، «باب الکوثر» در ضلع شرقی و «باب الغدیر» در ضلع غربی ساخته شده که در دو طرف هر ایوان دو گلدسته مرتفع قامت کشیده است. این صحن به عنوان وسیع‌ترین صحن، ۳۶۳ متر طول و ۱۶۷ متر عرض دارد.
ضلع قبله در این صحن اهمیت دارد، برای همین ایوان و گلدسته‌های آن بزرگتر از دو ایوان دیگر ساخته شده‌اند. گلدسته‌های ضلع قبله هر کدام ۷۰ متر و گلدسته‌های دیگر هر کدام ۵۷ متر ارتفاع دارند که بلندترین گلدسته های حرم مطهر به شمار می‌روند. سر در شرقی صحن، سطح ۴هزار و ۶۸۲ متر مربع و سر در غربی آن، سطح۴ هزار و ۳۷۳ متر مربع را در برگرفته است.
عملیات اجرایی اسکلت صحن در سال ۱۳۷۷ همزمان با احداث زیرگذر آغاز شد.وقتی در این صحن زیبا قرار می‌گیری، احساس رهایی و خلوت خوبی داری. دوست داری همان‌جا روی زمین مرمرین آن بنشینی و دعا بخوانی.زمین صحن با ترکیبی از سنگ‌های الوان، گرانیت و خلج فرش شده است. زیر صحن جامع، پارکینگ حرم قرار دارد که برای راه یافتن به آن، در کف صحن دو فضای ارتباطی به پارکینگ‌ها تعبیه شده است.
سردرهای شرقی و غربی صحن جامع رضوی نیز با ارتفاع ۲۶ متر در پنج طبقه ساخته شده است. زیربنای سردر شرقی ۲۳ هزار و ۴۱۰ متر مربع است و سطحی حدود ۴ هزار و ۶۸۲ متر مربع را در برگرفته است. سر در غربی دارای زیربنای۲۱ هزار و ۸۶۵ متر مربع است که سطحی حدود۴ هزار و ۳۷۳ متر مربع را در برگرفته است.
«باب الکوثر» نام ورودی سر در شرقی صحن جامع و «باب الغدیر» ورودی سردر غربی صحن است که دهانه هر ایوان ۳/۱۷ متر طول دارد. هر سر در دو گلدسته از جنس بتن مسلح فلزی با نمای سنگ، کاشی، معرق کاشی و آجر معقلی تزئین شده است.
صحن جامع رضوی در مجموع ۶ مناره و ۳ ایوان دارد. با توجه به وسعت صحن جامع در فصل تابستان و نوروز و روزهایی که حجم زائران بیشتر از زمان های عادی است، برنامه‌های اصلی آستان قدس رضوی از جمله سخنرانی سالانه نوروزی مقام معظم رهبری یا ریاست جمهوری و نمازهای جمعه در این صحن برگزار می‌شود.
این صحن خلوتگاه بسیاری از زائرانی است که با پهن کردن سفره دلشان روی قالی‌های قرمز حرم یا تکاندن غمهایشان زیر یکی از ایوان‌ها، بخشی از وجودشان را جایی در صحن جامع رضوی جا گذاشته‌اند، به امید اینکه باز طلبیده شوند.
صحن هدایت
این صحن با وسعت ۱۶۴۱۴ متر مربع در ضلع شمال شرقی اماکن متبرکه جای دارد، از سوی شمال شرقی به بنیاد پژوهش‌های اسلامی، مدرسه علمیه و سردر طبرسی و از جنوب غربی به دانشگاه علوم اسلامی رضوی و بست شیخ طبرسی و مهمانسرای حضرت و از سوی جنوب و جنوب شرقی به ساختمان اداری دانشگاه علوم اسلامی رضوی و پیر پالاندوز و سردر نواب صفوی منتهی می‌شود.
صحن کوثر
صحن کوثر در زاویه شمال شرقی صحن جامع رضوی و جنوب شرقی اماکن متبرکه جای دارد، زیربنای آن ۱۵۲۶۶ متر مربع، مساحت ۱۰۲۶۸ متر مربع و مساحت غرفه‌ها ۴۹۵۸ متر مربع است. این صحن از منتهی‌الیه جنوب غربی خود به صحن جامع، از ضلع جنوب غربی به باغچه مرتفع و بلوک B شرقی محدود است و از شمال شرقی، به سردر نواب صفوی منتهی می‌شود، در ضلع غربی آن، رواق جدید امام خمینی (قدس سره) و صحن آزادی قرار دارد.
سازه اصلی صحن، فلزی، بتنی است و نمای صحن، سنگ، آجر و کاشی معرق است، راه یافتن به این صحن از خیابان شهید نواب صفوی، صحن هدایت و صحن جامع رضوی امکان دارد.
صحن غدیر
صحن غدیر با ۱۴۴۱۴ متر مربع زیربنا، در ضلع غربی صحن جامع رضوی و جنوب غربی اماکن متبرکه قرار دارد، مساحت آن ۹۰۹۲ متر مربع و مساحت غرفه‌های آن ۵۳۲۲ است، صحن غدیر از شرق و همچنین از ضلع جنوبی به صحن جامع (باغچه مرتفع و بلوک غربی)، از ضلع غربی به مجتمع تجارتی خدماتی غدیر (سرویس بهداشتی غربی)، از ضلع شرقی به صحن جمهوری اسلامی و از شمال غربی به سردر شیرازی منتهی می‌شود.
صحن امام خمینی(ره)(صحن موزه)
سومین صحن آستانه رضوی از نظر قدمت، صحن موزه است که حالا «صحن امام خمینی(ره)» خوانده می‌شود. در محل این صحن پیش از دوره پهلوی تیمچه‌ای به نام «تیمچه پایین پا» و مدرسه‌ای قدیمی به نام «مدرسه سعدالدین» قرار داشت که هر دو نیمه ویران بودند.
در زمان رضاشاه، آستان قدس اماکن یاد شده را خرید و خراب کرد و از سال ۱۳۱۶ هجری شمسی کار ساخت صحن جدید آغاز شد. گرچه این صحن در سال ۱۳۲۴ گشایش یافت، اما تزئین آن در سال‌های بعد ادامه داشت.
صحن موزه در زمان پهلوی یک صحن اختصاصی و تشریفاتی بود و زائران امام بدان راه نداشتند. بیشتر، سران کشور یا میهمانان آنها از صحن موزه استفاده می‌کردند و گاه نیز مجالسی در آن با شرکت گروه‌های خاص برگزار می‌شد. اما بعد انقلاب این صحن زیبا و چشم‌نواز به روی همه گشوده شد.
صحن موزه برخلاف سایر صحن‌های آستانه که چهار ایوانی هستند، فقط دو ایوان دارد: یکی در سمت شمال و دیگری در سمت غرب. علت هم این است که در زمان پهلوی صحن موزه از جانب جنوب دیواری نداشت و فقط با یک نرده از خیابان جدا می‌شد و این دیواره را بعد از انقلاب ساختند.
این مطلب به صورت خودکار از این صفحه بارنشر گردیده است
