به گزارش خبرنگار مجاهدت به نقل از مشرق در چهلمین سالگرد از شروع دفاع مقدس و پنجمین هفته متمادی، از کتاب «درآمدی بر مبانی و سنجش قدرت ملی» رونمایی کرد. کتابی که به‌واقع نقطه اتصالی بین حوزه پژوهش جنگ با دانشگاه است و به مقایسه قدرت ملی ایران و عراق در دوران جنگ تحمیلی می‌پردازد. این مراسم با توجه به وضعیت ناشی از شیوع ویروس کرونا بدون حضور رسانه‌ها برگزار شد. به‌منظور آشنایی بیشتر با این کتاب با مرتضی قاضی مدیر گروه مطالعات فرهنگی اجتماعی مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس و دکتر سید هادی زرقانی نویسنده کتاب به گفتگو پرداختیم.
مرتضی قاضی مدیر گروه مطالعات فرهنگی اجتماعی مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس در ابتدای این گفتگو با اشاره به اینکه جنگ، ابعاد مختلفی دارد و این پدیده از زوایای مختلفی قابل‌بررسی است، گفت: این مسئله تقریباً انکارناپذیر است که بسیاری از دانش‌ها و علوم در جنگ‌ها جهش پیدا می‌کنند. پدیده‌ای مثل جنگ، روال معمول زندگی آدم‌ها را به هم می‌زند و نیازهای جدیدی برای زندگی آدم‌ها ایجاد می‌کند که متناسب با آن‌ها انسان به این فکر می‌کند که بیاید و نیازها را پاسخ دهد؛ بنابراین دانش و علوم در اختیار انسان می‌آیند برای اینکه بتواند آن نیازهایش را پاسخ بدهد.
وی مسائل استراتژیک، علوم سیاسی و جغرافیای سیاسی را از حوزه‌های دانشی برشمرد که با وقوع جنگ می‌توانند قابل‌بررسی باشند و در ادامه تأکید کرد: در جنگ هشت‌ساله بین ایران و عراق که به‌عنوان طولانی‌ترین جنگ قرن بیستم است، خیلی از مسائل اتفاق افتاده که می‌تواند با علوم مختلف پیوند بخورد و برای آیندگان موردسنجش قرار گیرد.
مدیر گروه مطالعات فرهنگی اجتماعی مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس با اشاره به چرایی انتشار کتاب «درآمدی بر مبانی و سنجش قدرت ملی» اظهار کرد: یکی از مأموریت‌های گروه مطالعات فرهنگی ـ اجتماعی پیوند دادن مراکز علمی یا تلاش برای پیوند یافتن بین مراکز دانشگاهی با حوزه‌های مطالعات جنگ ایران و عراق است. درواقع جنگ همواره بین دو کشور، دو قوم، دو ملت یا بین دو ایدئولوژی و دو تفکر اتفاق می‌افتد و این می‌تواند برای یک استاد دانشگاه و یا یک دانشجو موضوع قرار گیرد و متناسب با آن رشته که دارد تحصیل می‌کند ببیند که در پدیده‌ای به نام جنگ چطور می‌تواند آن نظریه دانشگاهی خودش را آنجا آزمون کند. یکی از این ارتباطات با دکتر سید هادی زرقانی عضو هیئت‌علمی دانشگاه فردوسی مشهد و دانش‌آموخته رشته جغرافیای سیاسی بود که در قالب رساله دکتری به طراحی مدل جامعی جهت سنجش قدرت ملی کشورها پرداخته‌اند.
وی افزود: درواقع ایشان یک سنجه جدید برای سنجش قدرت ملی ارائه کرده است و در این کتاب همان مدل سنجش در رابطه با قدرت دو کشور ایران و عراق در دوره دفاع مقدس مورداستفاده قرارگرفته است. همچنین آقای دکتر حافظ نیا استاد جغرافیای سیاسی دانشگاه تربیت مدرس استاد راهنمای رساله و ناظر علمی این طرح تألیف بودند.
قاضی با اشاره به محتوای کتاب «درآمدی بر مبانی و سنجش قدرت ملی» عنوان کرد: در این کتاب به مفهوم قدرت پرداخته‌شده است. اصلاً قدرت در کشورها چه تعریفی دارد؟ قدرت چه مؤلفه‌هایی دارد؟ سپس با طرح نظریات مختلف، انواع قدرت را بیان کرده و مؤلفه‌های آن را آورده است و مفهومی تحت عنوان قدرت ملی را مطرح کرده است که قدرت ملی یک کشور چه مؤلفه‌هایی دارد؟ آنگاه آن مؤلفه‌ها را مطرح کرده و مدل‌های مختلف را برای محاسبه قدرت ملی بیان کرده است.
وی افزود: در ادامه کتاب مدل‌های مختلف مفهومی و عملیاتی سنجش قدرت ملی که توسط اندیشمندان مختلف طرح‌شده موردبررسی قرارگرفته است. در پایان نیز مدل طراحی‌شده توسط دکتر زرقانی ارائه‌شده است که این مدل سنجش قدرت ملی به دلیل توجه به ابعاد 9 گانه قدرت ملی شامل قدرت سرزمینی، قدرت اقتصادی، قدرت سیاسی، قدرت فرامرزی، قدرت نظامی و… جامع‌ترین مدل سنجش قدرت ملی محسوب می‌شود. در بخش دوم کتاب و بر مبنای این مدل سنجش قدرت ملی، ابعاد نظامی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی-حکومتی، سرزمینی و اقتصادی دو کشور ایران و عراق در دوره دفاع مقدس مورد ارزیابی قرارگرفته است.
مدیر گروه مطالعات فرهنگی اجتماعی مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس مقایسه قدرت ملی کشورهای درگیر در جنگ را با اهمیت دانست و این نکته را موضوع اصلی کتاب «درآمدی بر مبانی و سنجش قدرت ملی» برشمرد و اظهار کرد: این مسئله مهمی است که قدرت ملی ما در زمان جنگ چگونه بوده و در چه فاکتورهایی بالاتر، پایین‌تر و یا مساوی بوده است.
وی تأکید کرد: این نوع کارها برای کسانی که آینده استراتژی سیاسی یا جغرافیایی کشور را ترسیم می‌کنند، می‌تواند خیلی راهگشا باشد به‌این‌علت که ابزار در دستشان است و بر اساس این ابزار می‌توانند آینده‌نگری کنند.
قاضی افزود: خیلی از این کارها تک‌رشته‌ای نیستند، کارهای میان‌رشته‌ای هستند یعنی شما می‌بینید مؤلفه‌های جامعه‌شناسی، دفاع نرم و جنگ نرم هم تأثیرگذار هستند و مجموعه این‌ها یک ذهنیت و دیدی به مخاطب می‌دهد.
کتاب «درآمدی بر مبانی و سنجش قدرت ملی» قابلیت مرجع شدن در دانشگاه را دارد
وی با اظهار به اینکه کتاب «درآمدی بر مبانی و سنجش قدرت ملی» این قابلیت را دارد تا در دانشگاه به‌عنوان یک مرجع قرار بگیرد، گفت: دکتر زرقانی به‌صورت مفصل نظریات را در این کتاب ارائه کرده‌اند و کسی که دارد در حوزه جغرافیای سیاسی کار می‌کند، می‌تواند از یافته‌های این کتاب و خود مبانی نظری موجود در کتاب استفاده کند و یک نمونه موردی هم در آن ببیند.
مدیر گروه مطالعات فرهنگی اجتماعی مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس در خاتمه با بیان اینکه این مرکز از پایان‌نامه‌هایی که در حوزه جنگ ایران و عراق و در حوزه دفاع مقدس باشند حمایت خواهد کرد، درعین‌حال متذکر شد: مرکز از انتشار پایان‌نامه‌های در حوزه دفاع مقدس حمایت می‌کند به‌شرط اینکه قابلیت کتاب شدن را داشته باشد.
در ادامه سید هادی زرقانی در رابطه با ضرورت نگارش کتاب «درآمدی بر مبانی و سنجش قدرت ملی» گفت: رشته تحصیلی بنده جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک است و تحلیل پدیده‌هایی چون جنگ، دفاع، امنیت، قدرت، صلح و…جزء حوزه‌های مطالعاتی این رشته می‌باشد. درواقع جنگ تحمیلی نیز به‌عنوان یک تصمیم و اقدام سیاسی دارای زمینه‌ها، ابعاد و پیامدهای مختلفی در عرصه فضای جغرافیایی دو کشور بوده است که می‌تواند موردبررسی و واکاوی قرار گیرد. وضعیت ابعاد مختلف قدرت ملی دو کشور در ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی، دوره دفاع مقدس و پس‌ازآن ازجمله سؤالاتی بود که توجه مؤلف را به‌سوی انجام این طرح پژوهشی جلب کرد. به‌ویژه در دوره دفاع مقدس که عراق از حمایت‌های بسیار زیاد مالی، تجهیزاتی، اطلاعاتی از سوی کشورهای عربی منطقه و قدرت‌های بزرگ جهانی برخوردار بود و در مقابل جمهوری اسلامی ایران به دلیل دوران پس از انقلاب و همچنین ماهیت ضد سلطه نظام اسلامی با تحریم‌های شدیدی در عرصه‌های مختلف اقتصادی و نظامی قرار داشت. البته برای ایجاد یک تصویر کامل‌تر از وضعیت قدرت دو کشور، مؤلفه‌های قدرت ملی دو کشور در دو سال قبل از جنگ، دوره دفاع مقدس و دوره اخیر موردبررسی و مقایسه قرار گرفت.
وی با بیان اینکه کتاب «درآمدی بر مبانی و سنجش قدرت ملی» دو بخش دارد؛ عنوان کرد: بخش اول کتاب مباحث نظری مرتبط با قدرت و قدرت ملی است و تلاش شده است تا تبیین دقیقی از ماهیت، انواع، ابعاد و کارکردهای قدرت صورت گیرد. همچنین نظریه‌ها و مدل‌های مربوط به ماهیت و سنجش قدرت ملی موردبررسی قرارگرفته است. این بخش ممکن است به دلیل ماهیت تخصصی بیشتر برای قشر دانشگاهی مناسب باشد و برای عموم جذابیت کمتری داشته باشد.
در بخش دوم کتاب در شش مؤلفه قدرت ایران و عراق مقایسه شده است
زرقانی اظهار کرد: بخش دوم کتاب به مقایسه تطبیقی قدرت ملی ایران و عراق در دوره دفاع مقدس در ابعاد اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، سرزمینی و نظامی پرداخته است. مقایسه قدرت دو کشور در قالب نمودارهای ساده به تصویر کشیده شده است و این موضوع می‌تواند برای اقشار مختلف مخاطب جذاب باشد که به بررسی و مقایسه قدرت دو کشور در سال‌های دفاع مقدس بپردازند.
نویسنده کتاب «درآمدی بر مبانی و سنجش قدرت ملی» با اظهار به اینکه موضوع کتاب و نحوه پژوهش آن برگرفته از تز رساله دکترایم است، توضیح داد: قدرت ملی به مجموعه توانمندی‌های مادی و معنوی یک کشور گفته می‌شود. در طی دهه‌های گذشته در مورد مؤلفه‌ها و شاخص‌های قدرت ملی و به‌ویژه محاسبه و سنجش آن تلاش‌های متعددی صورت گرفته بود که عمدتاً به یک یا چند بُعد محدود از قدرت توجه شده بود. در ادامه این تلاش‌ها و در قالب رساله دکتری این‌جانب در دانشگاه تربیت مدرس به راهنمایی آقای دکتر حافظ نیا مدل جامع و جدید قدرت ملی طراحی شد که نسبت به مدل‌های پیشین جامع‌ترین مدل محسوب می‌شود. رساله دکتری در قالب کتاب فارسی و لاتین در داخل و خارج از ایران منتشر شد و به‌عنوان منبعی معتبر از سوی اندیشمندان حوزه قدرت ملی موردتوجه و استناد قرارگرفته است. به‌ویژه از سوی دانشجویان مقاطع تحصیلات تکمیلی داخل و خارج از کشور که در حوزه قدرت ملی و مدل‌سازی آن کار می‌کنند.
زرقانی به منابع خود در پژوهش این کتاب اشاره و عنوان کرد: شما وقتی‌که می‌خواهید ابعاد مختلف قدرت کشوری مثل ایران را به‌تنهایی موردسنجش قرار دهید می‌توانید به داده‌ها و گزارش‌های داخلی استناد کنید اما هنگامی‌که بحث مقایسه قدرت کشورها پیش می‌آید باید از متغیرها و شاخص‌های کمی جهان‌شمول استفاده کنید. به‌عبارت‌دیگر، منبع اصلی دریافت اطلاعات و داده‌های شما گزارش‌ها و داده‌های آماری سازمان‌های بین‌المللی و منطقه‌ای خواهد بود. به‌عنوان نمونه می‌توان به گزارش خبرنگار مجاهدت به نقل از‌های بانک جهانی، یونسکو و سازمان‌های بین‌المللی مختلف اشاره کرد.
وی متذکر شد: یکی از مشکلاتی که برای تهیه آمار و گزارش‌ها در طی این پژوهش داشتم، محدودیت دسترسی به گزارش خبرنگار مجاهدت به نقل از‌ها و داده‌ها مربوط به سه دهه قبل بود که عمدتاً نسخه چاپی داشته و برخلاف امروز به‌راحتی در اینترنت قابل‌دسترسی نیست.
نویسنده کتاب «درآمدی بر مبانی و سنجش قدرت ملی» با مقایسه تطبیقی قدرت ملی ایران و عراق در دوره دفاع مقدس به اهداف خود برای نگارش این کتاب اشاره کرد و گفت: اساساً وضعیت قدرت ملی دو کشور قبل از جنگ، در دوره دفاع مقدس و پس از جنگ برای خود من به‌عنوان یک سؤال مطرح بود. به‌ویژه ازآن‌جهت که ایران قبل از انقلاب به‌عنوان متحد آمریکا دریافت‌کننده مدرن‌ترین سلاح‌ها و تجهیزات نظامی بود، لیکن با وقوع انقلاب و آغاز جنگ دچار تحریم‌های شدیدی شد و این در حالی بود که بعد از شروع جنگ تا روزهای پایانی جنگ عراق از حمایت‌های بسیار زیاد مالی، تسلیحاتی و تجهیزاتی برخوردار بود. مثلاً ما در ابتدای جنگ ازنظر نظامی در حوزه برخی شاخص‌های قدرت نظامی مانند تعداد هواپیمای جنگی کاملاً بر عراق برتری داشتیم ولی کم‌کم در طی دوران جنگ به دلیل تحریم‌های ظالمانه ایران و از رده خارج شدن هواپیماها از یکسو و حمایت‌های شدید قدرت‌های غربی و منطقه‌ای از عراق از سوی دیگر برتری کاملاً از آن عراق شد.
وی افزود: در شاخص‌های دیگری نیز چون بودجه دفاعی، تعداد نیروی نظامی نیز وضعیت تا حد زیادی بدین منوال بود. به‌ویژه در مورد درصد بودجه دفاعی از تولید ناخالص ملی در سال‌های پایانی جنگ در عراق به رقم بیش از 50 درصد رسید و شاید به همین دلیل بود که در طی این سال‌ها در سایر ابعاد قدرت چون قدرت اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی وضعیت عراق مانند شاخص‌های نظامی مطلوب نبود.
زرقانی اظهار کرد: همچنین در این کتاب، آخرین وضعیت شاخص‌های قدرت ملی دو کشور در سال‌های اخیر یعنی 2014 تا 2017 موردبررسی قرار گرفت و نتایج نشان‌دهنده آن بود که تقریباً در تمامی شاخص‌های قدرت ملی ایران بعد از دوره دفاع مقدس رشد مطلوبی داشته است، حال‌آنکه عراق در شاخص‌های قدرت ملی غالباً روند نزولی داشته است.
وی متذکر شد: پی بردن به دلایل این امر البته مستلزم پژوهش دقیق‌تری است اما آنچه در این میان مهم و قابل‌ذکر است این است که در دوره دفاع مقدس عراق با حمایت قدرت‌های غربی و عربی در شاخص‌های قدرت رشد داشت و وقتی این حمایت‌ها قطع شد شاهد نزول این شاخص‌های قدرت ملی هستیم. اما تقویت و رشد شاخص‌های مختلف قدرت ملی در ایران به‌ویژه در بُعد نظامی مبتنی بر قابلیت‌ها و توانمندی‌های درون‌زا بود و ازاین‌رو شاهد رشد روزافزون شاخص‌های قدرت ملی ایران در طی سال‌های بعد از جنگ تحمیلی هستیم.
نویسنده کتاب «درآمدی بر مبانی و سنجش قدرت ملی» در پاسخ به این پرسش که چه مدت‌زمانی برای نگارش این کتاب زمان گذاشته است، گفت: نگارش این کتاب حدود یک سال و نیم طول کشید. بیشتر آن وجهی که باعث طول کشیدن زمان شد دسترسی به داده‌های معتبری بود که ما نیاز داشتیم، چون داده‌هایی که عراق داده بود، داده‌های زیادی نداشت و خیلی دنبال منابع گشتیم.
مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس رویکرد انتقادی را می‌پسندد
وی در خاتمه با ابراز رضایت از همکاری که برای انتشار کتاب «درآمدی بر مبانی و سنجش قدرت ملی با تأکید بر مقایسه تطبیقی قدرت ایران و عراق در دوره دفاع مقدس» با مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس داشته است، گفت: خوشبختانه مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس رویکرد انتقادی را می‌پسندد و مدیران در این مرکز با نگرشی علمی و واقع‌بینانه با موضوعات برخورد می‌کنند و ازاین‌جهت خوشحال هستم که مطالب کتاب بدون هیچ ملاحظه و ممیزی تصویب و منتشر شد.
منبع خبر