سرویس جنگ نرم مشرق – اندیشکده واشنگتن در گزارشی به ارزیابی تبعات توافق دفاعی ایران و سوریه پرداخت و نوشت: علی عبدالله ایوب وزیر دفاع سوریه و سرلشگر محمد باقری رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران در راستای گسترش چشمگیر همکاری‌های نظامی دوجانبه، به ویژه در حوزه دفاع هوایی، اخیرا توافقی در دمشق منعقد کردند. تهران که نیاز به مقابله با تهدیدات هوایی علیه ایران و متحدانش و در عین حال لزوم تضعیف حضور نظامی نیروهای ائتلاف در خاورمیانه را احساس کرده بود، یک چشم‌انداز راهبردی طراحی کرده که مستلزم دفاع مؤثر و کارآمد و محروم‌سازی (به‌موقع) از حریم هوایی است. تهران در این راستا بارها پیشنهاد داده که سامانه‌های دفاع هوایی عراق، لبنان، و اکنون سوریه را تقویت کند و آنها را با شبکه دفاع هوایی خود یکپارچه سازد.
مخاطبان گرامی، محتوا و ادعاهای مطرح‌شده در این گزارش، صرفاً جهت تحلیل و بررسی رویکردها و دیدگاه‌های اندیشکده‌های غربی منتشر شده است و ادعاها و القائات احتمالی این مطالب هرگز مورد تأیید مشرق نیست.
کارشناس نظامی این اندیشکده می‌نویسد: برای مثال در سال ۲۰۱۷، [سرلشگر] باقری پیشنهاد داد که شبکه‌های دفاع هوایی ایران و عراق به یکدیگر متصل شوند و یک سپر مشترک را در برابر «دشمنان مشترک» به وجود بیاورند. اخیراً، محمدجواد فیروزنیا روز ۱۶ جولای در دیدار با میشل عون رئیس‌جمهور لبنان نسبت به ارائه تسلیحات دفاعی از جمله موشک‌های ضدهوایی به لبنان ابراز علاقه کرد. این دیدار درست چند روز پس از آن صورت گرفت که [سرلشگر] باقری توافق دفاع هوایی جدید با سوریه را گامی دیگر به سمت بیرون راندن آمریکا از منطقه توصیف کرد. او از سال ۲۰۱۶ بارها به سوریه سفر کرده و به دنبال همکاری‌های نظامی بلندمدت و نزدیک‌تر با حکومت بشار اسد است.
در حقیقت، ایران از زمان شروع جنگ داخلی در سوریه در سال ۲۰۱۱ حضور نظامی پررنگی در این کشور داشته است. اکثر پرسنل نظامی ایرانی حاضر در آنجا از سِمت‌های مستشاری و فرماندهی و کنترل برخوردارند، هرچند برخی از آنها در عملیات‌های رزمی در کنار گروه‌های نیابتی حضور داشتند. ایران همچنین از سوریه جهت تأمین حزب‌الله در لبنان بهره می‌گیرد. ایران در این راستا و همچنین در راستای چرخش نیروی انسانی از یک «پل هوایی» بهره می‌گیرد ــ هواپیماهای نظامی و مسافربری ایران بطور مرتب پرسنل و تجهیزات به فرودگاه بین‌المللی دمشق، قامشلی، لاذقیه، پایگاه هوایی تی-۴ (تیاس) انتقال می‌دهند.
سامانه‌های روسی جنگنده‌های اسرائیلی را هدف نمی‌گیرند
در ادامه این گزارش آمده است: دامنه رو به رشد عملیات‌های ایران و عوامل نیابتی‌اش در سوریه موجب شده تا آنها در برابر حملات هوایی و موشکی اسرائیل آسیب‌پذیر باشند. این حملات به یک رویه معمول تبدیل شده‌اند و دفاع هوایی نه چندان دقیق سوریه نیز ظاهراً مانعی بر سر راه این حملات به شمار نمی‌رود. سامانه‌های دفاعی که روسیه در جریان مداخله در سوریه در این کشور مستقر نمود سامانه‌های رعب‌آورتری هستند، اما آن سامانه‌ها صرفاً از پایگاه‌های روسی محافظت می‌کنند و هواپیماهای اسرائیلی را هدف قرار نمی‌دهند.
ایران در خصوص این تلفات جانی و مادی عمدتاً سکوت اختیار کرده است. با این حال، روز ۱۶ جولای، [سردار] ابوالفضل شکارچی سخنگوی ستاد کل نیروهای مسلح ایران در خصوص هرگونه حمله بیشتر از طرف اسرائیل هشدار داد و سپس تعهد تهران در خصوص ارتقای دفاع هوایی سوریه و تقویت «محور مقاومت» در برابر حملات اسرائیل را تکرار نمود. در حقیقت، سران نظامی ایران به نظر اعتماد زیادی به کارآمدی و کارایی سامانه‌های دفاع هوایی تولید داخل دارند، به ویژه پس از آنکه یکی از همین واحدها در ماه ژوئیه ۲۰۱۹ موفق شد پهپاد شناسایی آرکیو ـ ۴ آمریکا را بر فراز تنگه هرمز سرنگون کند.
با این حال، در شرایط کنونی، نیروی هوایی اسرائیل قادر شده شماری از حملات را با موفقیت صورت دهد و گهگاه در داخل سوریه دست به عملیات زده و در موارد دیگر سلاح‌های دورایستا را حین پرواز بر فراز دریای مدیترانه، لبنان، یا بلندی‌های جولان شلیک کرده است. ارتش اسرائیل نیز گزینه‌های تهاجمی از جمله موشک‌های بالستیک تاکتیکی دارد که قادرند عمق سوریه را هدف قرار دهند.
ایجاد محور دفاع هوایی توسط ایران و محور مقاومت؟
اندیشکده واشنگتن می‌افزاید: [سرلشگر] باقری در جریان آخرین دیدار خود از دمشق، حضور نظامی آمریکا در خاورمیانه را به باد انتقاد گرفت و وعده داد که ایران همچنان در برابر «باج‌خواهی» آمریکا در منطقه می‌ایستد و از قرارداد دفاعی دوجانبه جدید به‌عنوان یک ابزار در این مسیر بهره می‌گیرد.
در این راستا ایران می‌تواند سامانه‌های موشکی زمین به هوای ارتفاع پایین و ارتفاع بالا در اختیار سوریه بگذارد که قادرند اهدافی را تا فاصله ۲۰۰ کیلومتری و ارتفاع ۳۰ کیلومتری رهگیری و منهدم کنند (رجوع شود به جدول). ایران همچنین می‌تواند ارسال قابلیت‌های تلفیق/مدیریت داده و سامانه‌های تشخیص غیرفعال که طی سال‌های اخیر از آنها رونمایی کرده است را پیشنهاد دهد.
قوای دفاع هوایی کنونی سوریه عمدتاً به سامانه‌های قدیمی روسی نظیر اس ـ ۱۲۵ (اس‌ای ـ ۳)، ۲ کی ۱۲ (اس‌ای ـ ۶)، اس ـ ۷۵ (اس‌ای ـ ۲)، و اس ـ ۲۰۰ (اس‌ای ـ ۵) و همچنین موارد مدرن‌تر باتری‌های اس‌ای ـ ۱۱ بوک و اس‌ای ـ ۱۷ بوک ـ ام محدود می‌شوند که توسط سامانه‌های دفاع نقطه‌ای پانتسیر ـ اس ۱ تقویت شده‌اند (مورد آخر به هزینه ایران تهیه شده است). در اواخر سال ۲۰۱۸، مسکو فرآیند تحویل سامانه اس ـ ۳۰۰ (اس‌ای ـ ۲۰) به دمشق را به پایان رسانید. در آن مقطع، مقامات آمریکایی نگران بودند که تحویل سامانه مذکور به سوریه موجب شود که ایران جسورتر شود، اما این سامانه ظاهراً هنوز تحت کنترل روسیه است و عملیاتی نشده است.
ایران تعدادی از سامانه‌های اس ـ ۲۰۰، اس ـ ۷۵/اچ‌کی ـ ۲، و ۲ کی ۱۲ را در داخل مورد استفاده قرار می‌دهد و طی سال‌ها آنها را ارتقا داده است. بنابراین، ایران می‌تواند ارتقای باتری‌های دفاع موشکی سوریه را نیز پیشنهاد دهد. بعلاوه، ایران می‌تواند سامانه‌های تولید داخل نظیر رعد، طبس، پانزده خرداد، تلاش، و سوم خرداد (سامانه‌ای که پهپاد آمریکایی با آن سرنگون شد) را در اختیار اسد بگذارد. تهران همچنین شاید قصد داشته باشد سوریه را در زمینه راه‌اندازی خطوط تولید/مونتاژ اینگونه سامانه‌ها به احتمال زیاد در تأسیسات زیرزمینی یاری دهد (قابلیت‌های تولیدی مشابهی ممکن است به عراق یا حتی حزب‌الله پیشنهاد شود).
ایران خواهان گسترش بازدارندگی در خارج از مرزهای خود
در بخش دیگری از گزارش این اندیشکده آمریکایی آمده است: اینکه کدام یک از سامانه‌ها عملاً به سوریه انتقال داده می‌شوند به این بستگی دارد که تهران تا چه حد قادر است با چالش‌های داخل و در سوریه دست‌وپنجه نرم کند. رهبران ایران به وضوح خواهان گسترش بازدارندگی خود فراتر از محدوده زرادخانه موشک‌های بالستیک خود هستند و گزینه انتخابی آنها استقرار سامانه‌های دفاع موشکی پیشرفته‌تر و دوربردتر است. با این حال، به نظر می‌رسد آنها همزمان خودشان را در معرض مجموعه فزاینده‌ای از خطرات خارجی و داخلی می‌بینند، از جمله آنچه یک پیکار خرابکاری ضد برنامه هسته‌ای و زیرساخت‌های صنعتی ایران به نظر می‌رسد. یک واقعیت نظامی مشهود نیز بر نگرانی آنها افزوده است: اسرائیل مصمم است مانع انتقال هرگونه سامانه جدید به سوریه شود و ارسال این سامانه‌ها در مقطع کنونی موجب ایجاد شکاف‌های قابل توجهی در پوشش دفاع موشکی خودِ ایران می‌شود.
۳ سناریوی ایجاد پوشش پدافندی در سوریه
در چنین اوضاع و احوالی، نمی‌توان با قطعیت گفت که ایران قادر است مقادیر قابل توجهی از این تجهیزات را در کوتاه مدت به سوریه انتقال دهد. آنها در بهترین حالت می‌توانند یک جفت پوشش دفاع هوایی به وجود بیاورند: یکی در پایگاه امام علی در نزدیکی گذرگاه مرزی ابوکمال و دیگری در پایگاه هوایی تی ـ ۴ یا در منطقه دمشق.
چنین چیزی از سناریوی ایده‌آل ایران بسیار فاصله دارد: ایجاد حداقل دوازده رادار و باتری موشکی میان‌برد تا دوربرد متحرک و در اطراف سوریه با هدف محافظت از پایگاه‌ها و انبارهای مشترک در برابر حملات اسرائیل.
گزینه‌های آمریکا برای جلوگیری از اقدامات ایران
این گزارش در پایان به مقامات کاخ سفید راهکارهایی برای جلوگیری از دستیابی ایران به اهداف مدنظر خود در خوزه دفاع هوایی پیشنهاد می‌دهد و می‌نویسد: طبق پاراگراف ۶ ب ضمیمه ب قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل، ایران اجازه ندارد بدون مجوز شورای امنیت سامانه‌های دفاع موشکی به کشور دیگری ارسال کند؛ بنابراین، تا وقتی که این ممنوعیت پابرجاست، همه کشورها باید تدابیر لازم را جهت اعمال آن اتخاذ کنند. متأسفانه، ممنوعیت تسلیحاتی قرار است روز ۱۸ اکتبر منقضی شود، اما آمریکا تلاش‌های دیپلماتیک را شدت بخشیده تا مطمئن شود ممنوعیت تسلیحاتی به صورت نامحدود پابرجا باقی می‌ماند.
جامعه بین‌المللی همچنین از بسترهای دیگری جهت ممانعت از اشاعه سامانه‌های ضدهوایی توسط ایران برخوردار است. روز ۱۶ جولای، آژانس ایمنی هوانوردی اروپا ممنوعیت هرگونه پرواز هواپیماهای تجاری بر فراز حریم هوایی تحت کنترل ایران را در ارتفاع پایین‌تر از ۲۵۰۰۰ پا (۷۶۲۰ متر) به خاطر نگرانی‌های امنیتی تمدید کرد. این اقدام اتحادیه اروپا ــ که به مثابه تأکید مجدد بر دستور صادره توسط اداره هوانوردی فدرال آمریکا بود ــ در شرایطی صورت گرفت که ایران بخش‌هایی از سامانه ضدهوایی خود را به حالت آماده‌باش درآورده بود و چند ماه پس از آن بود که یکی از سامانه‌های موشکی زمین به هوای ایران به اشتباه یک هواپیمای مسافربری اوکراینی را سرنگون کرد. واشنگتن در ادامه باید بر تعهد خود در قبال ایمنی هوانوردی در منطقه طبق ضمیمه ۱۷ کنوانسیون شیکاگو («محافظت از هوانوردی غیرنظامی بین‌المللی در برابر اقدامات مداخله‌جویانه غیرقانونی») تأکید ورزد و با رجوع به استانداردهای مندرج در آن سند، ممانعت از صادرات و کنترل سامانه‌های دفاع هوایی توسط ایران که پیشاپیش تهدیدی برای هوانوردی غیرنظامی هستند را موجه جلوه دهد.