به گزارش مجاهدت از مشرق، شهر تهران بر روی گسل‌های متعددی قرار گرفته است و وقوع زلزله در آن دور از ذهن نیست؛ اما افزایش تراکم، ساخت بناهای بلندمرتبه غیر ایمن و وجود بافت فرسوده در آن وضعیت این شهر را در برابر زلزله بسیار شکننده و آسیب‌پذیر کرده است.
شدت خسارت‌های جانی و مالی در زلزله اخیر ترکیه، بار دیگر سؤالات زیادی را در خصوص زلزله‌های مهیب اینچنینی و میزان خسارت آن‌ها در کشور در محافل علمی و کارشناسی ایجاد کرده است.
زلزله‌هایی با قدرت بیش از ۶ ریشتر که تجربه وقوع آن‌ها در کشور وجود دارد و با توجه به زلزله‌خیز بودن ایران تکرار آن‌ها محتمل است.
ساختمان‌ها و مکان‌های سرپوشیده محل‌هایی هستند که در زمان وقوع زلزله بیشترین خسارت‌های جانی را ایجاد می‌کنند. با توجه به این مسئله ضروری‌ترین امر در پیشگیری از بالا رفتن خسارت‌ها، توجه به ایمنی ساختمان‌های مسکونی و اماکن عمومی همچون بیمارستان‌ها، مدارس و مواردی از این دست است.
همچنین میزان تراکم جمعیت در محل فعالیت گسل‌ها عاملی مهم در تعیین شدت خسارت ناشی از زلزله است به طوری‌که با کاهش تراکم جمعیت، تعداد افراد کمتری در معرض آسیب قرار می‌گیرند.
ضمن اینکه امکان امدادرسانی نیز با کاهش تراکم فراهم‌تر است بنابراین افراد بیشتری از خطر نجات خواهند یافت.
در ایران هر دو مورد بالا یعنی ایمنی ساختمان‌ها و تراکم جمعیت به ویژه در کلانشهرها با اشکالاتی روبه‌رو است، چنانکه طبق هشدار کمیته اضطراری فجایع طبیعی «DEC»، یکی از شهرهای بزرگ که سازمان‌های امدادرسان جهان در مورد وقوع زلزله در آن بیشترین نگرانی را دارند، شهر تهران است.
* خطر ساختمان‌های بلندمرتبه غیر ایمن در کمین کلانشهرها
در خصوص ایمنی ساختمان‌ها علاوه بر بافت‌های فرسوده و نبود ایمنی لازم در آن‌ها، سازه‌های نوساز غیر استاندارد و بلندمرتبه نیز خطر افزایش خسارت زلزله در کلانشهرها را بالا برده است.
علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی گفت: اگرچه بنیاد مسکن بعد از زلزله غم‌بار بم فرآیند نوسازی و مقاوم‌سازی خانه‌های روستایی را آغاز کرد و توانست تا حدود ۵۰ درصد خانه‌های روستایی را طی سال‌های اخیر بازسازی یا مقاوم‌سازی کند، اما در خصوص بررسی ایمنی بلندمرتبه‌ها تقریباً هیچ کاری انجام نشده و ممکن است کمتر از ۵ درصد پیشرفت کار انجام شده باشد، آن هم در حالی که قانون مدیریت بحران دولت را مکلف به ارزیابی ساختمان‌های ایمن کرده است.
بیت‌اللهی در خصوص فاجعه متروپل آبادان که پس از تصویب الزام به ایمنی سازی بلندمرتبه‌ها و قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان احداث شده گفت: اینکه چرا یک سازه بلندمرتبه در دست ساخت به هیچ وجه بدیهیات مقاوم‌سازی در آن رعایت نشده، بر اساس اعلام معاون اول رئیس‌جمهور و وزیر کشور، از روابط ناسالم و مفاسد گسترده در صدور مجوزها و تأیید دستگاه‌های کنترل کننده ساخت و ساز حکایت دارد.
* ساخت بناهای غیر مقاوم بر روی گسل
بیت‌الله ستاریان، استاد دانشگاه تهران و کارشناس مسکن نیز در خصوص انواع ساختمان‌های موجود در ایران و واکنش آن‌ها در برابر زلزله می‌گوید: ۴دسته ساختمان در ایران وجود دارند که هر کدام در برابر زلزله واکنش‌هایی متفاوت خواهند داشت. اول، ساختمان‌هایی که در همان برهه نخست وقوع زلزله ویران می‌شوند و ساکنان امکان فرار ندارند. دسته دوم ساختمان‌هایی هستند که نسبتاً آسیب می‌بینند و بعد از زلزله است که باید تخریب شوند. دسته سوم ساختمان‌هایی که هرچند در زلزله اول مقاوم‌اند اما معلوم نیست در برابر پس‌لرزه‌ها مقاوم باشند. دسته چهارم هم ساختمان‌هایی هستند که در برابر زلزله و پس‌لرزه مقاوم هستند.
به گفته ستاریان، دسته چهارم ساختمان‌ها که ساختمان‌های مقاوم هستند، در ایران در اقلیت هستند این نوع سازه‌ها، زیر ۱۰درصد سازه‌های ایران را تشکیل می‌دهند. به عبارت روشن‌تر، سازه‌های ایران به گونه‌ای هستند که نمی‌توانند ایرانیان را در برابر تکانه‌ها حمایت کنند.
نکته جالب توجه این است که برخی از همین سازه‌های غیر ایمن بر روی گسل ساخته شده‌اند به طوری که به گفته رئیس پیشین سازمان مدیریت بحران کشور، فقط در شهر تهران ۱۲ هزار پلاک ساختمانی که بیشتر آن‌ها ساختمان‌های بلند هستند بر روی گسل قرار گرفته‌اند.
* خطر بافت فرسوده بیخ گوش پایتخت
همچنین خطر زیادی از ناحیه بافت‌های فرسوده به ویژه در شهر تهران وجود دارد که می‌تواند وقوع رخداد طبیعی زلزله را به فاجعه تبدیل کند؛ در این زمینه مهدی چمران رئیس شورای شهر تهران اظهار داشت: «۴ هزار بافت فرسوده تهران خطری بیخ گوش ما است و نباید از این موضوع غفلت کنیم. البته ایمن‌سازی تهران را در برنامه چهارم توسعه مورد توجه قرار داده‌ایم.»
رئیس شورای شهر تهران درباره عقب‌ماندگی در بازسازی بافت‌های فرسوده نیز گفت: « هرچند ایده‌های سوداگرانه برای برخی مصالح وجود دارد و سبب شده هنوز مقداری در بافت فرسوده عقب باشیم. اگر زلزله‌ای رخ دهد خرابی‌های فراوانی در این بافت خواهیم داشت، این زلزله‌ها هشدارهای مرتبی است که به همه مسئولان و کسانی که در بافت فرسوده مسکن می‌سازند، داده می‌شود.»
مطابق مطالعاتی که در اوایل دهه ۹۰ از سوی مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران انجام شده، در صورت وقوع زلزله با بزرگای ۶.۷ تا ۷.۲ ریشتر از ۱۰ تا ۵۵ درصد ساختمان‌ها و بناهای شهر تهران تخریب می‌شوند و از ۰.۳ تا ۶ درصد جمعیت شهر تهران نیز از دچار حادثه می‌شوند.
از طرف دیگر تراکم جمعیت نیز در کلانشهرهای ایران نسبت به سایر نقاط جهان بالاست که همین مسئله نیز موجب می‌شود در صورت وقوع زلزله خسارت‌های جانی و مالی بیشتری متوجه کشور شود.
* بمب پنهان در کلانشهرهای ایران
نگاهی به تراکم جمعیتی در شهرهای بزرگ ایران همچون تهران، مشهد و اصفهان و مقایسه آن‌ها با پایتخت‌های اقتصادهای برتر دنیا نشان می‌دهد که تراکم جمعیتی در شهرهای بزرگ کشور بسیار بالاتر از آن‌ها قرار دارد که در صورت وقوع زلزله نیز خسارت‌های بیشتری خواهند دید.
محمد منان رئیسی، رئیس سابق مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهرداری تهران و کارشناس حوزه شهرسازی می‌گوید: ما در مرکز مطالعات شهرداری تهران پژوهشی داشتیم و دریافتیم که تراکم جمعیت در هکتار پایتخت نشان داد که متوسط آن چند برابر خیلی از پایتخت‌ها یا کلانشهرهای دیگر در سایر کشورهاست. مثلاً تراکم تهران دو برابر شهر لندن، استانبول، دوبی یا برخی دیگر از کلانشهرهای مطرح دنیاست؛ یعنی تهران متراکم‌تر از بسیاری شهرهای بزرگ است.
اقبال شاکری، نماینده مردم تهران و عضو کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی گفت: به علت بلندمرتبه‌سازی، تراکم زیاد جمعیت در تهران، در صورت وقوع زلزله هم به واسطه تخریب و همین‌طور به سبب سخت شدن دسترسی‌ها، خسارات و احتمال افزایش تلفات انسانی بیشتر است.
بنابراین کاهش تراکم کلانشهرها از جمله تهران، یکی از مسائل مهم و حیاتی برای کاهش خسارت ناشی از زلزله است و ضروری است که مدیران امر، جهت سیاست‌ها و فعالیت‌های خود را به این سمت قرار دهند اما با کمال تعجب، شورای عالی شهرسازی، سال گذشته مصوبه موافقت با بلندمرتبه سازی در پهنه‌ها و عرصه‌های شهر تهران را ابلاغ کرد.
نتیجه این مصوبه این خواهد بود که شهر تهران متراکم‌تر و غیر ایمن‌تر و در صورت بروز حادثه با فجایع بزرگ روبه‌رو خواهد شد.
* ضرورت تجدیدنظر در بلندمرتبه‌سازی
مطالعات نشان می‌دهد گسل شمال شهر تهران عمدتاً مناطق ۱ تا ۵ و مناطق ۲۱ و ۲۲ را تحت تأثیر قرار می‌دهد. با وجود این تراکم و ساخت بناهای بلندمرتبه در این مناطق به صورت غیراصولی و به میزان قابل‌توجهی رشد داشته است که نشان می‌دهد مدیران شهری توجهی به بحران زلزله که در آینده وقوع آن حتمی است، نداشته‌اند.
فریبرز ناطقی الهی، استاد پژوهشکده مهندسی زلزله و بنیان‌گذار مقاوم‌سازی و مدیریت بحران در ایران می‌گوید: نتیجه مطالعات ۳۵ ساله گذشته حاکی از این است که ما حتی اگر همین امروز هم برای مقاوم‌سازی، مدیریت بحران زلزله و اتخاذ برنامه‌های درست اقدام کنیم باز ۳۵ تا ۵۰ سال عقب هستیم چون شهر ما در این سال‌ها بسیار گسترده و ساخت و تأسیسات آن وسیع‌تر و در بسیاری موارد غیراستاندارد شده است.
با توجه به اظهارنظر کارشناسان، به همین دلیل شورای عالی شهرسازی شایسته است در مصوبه خود که موجب افزایش تراکم و ضرر و زیان‌های غیر قابل جبران است، تجدید نظر کند و وضعیت فعلی شهر تهران را وخیم‌تر نکند.
