استانبول ترکیه

به گزارش مجاهدت از مشرق، روابط ترکیه و عربستان از زمانی که «رجب طیب اردوغان» در اوت سال ۲۰۱۴ میلادی به ریاست جمهوری رسید و «سلمان بن عبدالعزیز «در ژانویه سال ۲۰۱۵ پادشاهی شبه جزیره را به دست گرفت، شاهد جهشی کیفی بود.

در سال ۲۰۱۵ میلادی، ملک سلمان و اردوغان سه نشست برگزار کردند. ریاض و آنکارا  در جریان سفر اردوغان به عربستان در دسامبر ۲۰۱۵ میلادی توافقنامه ای برای تشکیل شورای هماهنگی راهبردی امضا کردند و به دنبال آن نیز صورتجلسهتشکیل شورای هماهنگی عربستان و ترکیه در جریان سفر آوریل سال ۲۰۱۶ میلادی ملک سلمان به استانبول شد.  

با این حال، حوادث و رویدادهای بسیاری در بروز تنش در روابط دو کشور نقش داشت؛ بویژه همسویی ترکیه با متحد خود قطر در جریان بحرانی که بین چهار کشور عربستان، بحرین، امارات و مصر با قطر  در سال ۲۰۱۷ میلادی روی داد.

این بحران باعث افزایش تنش رسانه ای بین دو اردوگاه شد که در یک سوی آن قطر و ترکیه و در سوی دیگر آن عربستان، مصر، بحرین و امارات قرار داشتند. این تنش رسانه ای نیز در پی قتل فجیع جمال خاشقجی روزنامه نگار منتقد عربستانی در کنسولگری این کشور در شهر استانبول ترکیه به اوج خود رسید. اگرچه کاهش روابط بین ریاض و آنکارا به مرز گسست دیپلماتیک نرسید، اما دو کشور نمایندگی دیپلماتیک خود را به پایین ترین سطح رساندند.

عربستان با متوقف کردن واردات از ترکیه و جمع آوری آنها از بازارهای خود به نوعی آنکارا را مجازات کرد. شرکت های ساخت و ساز بزرگ ترکیه نیز از مشارکت در هرگونه پروژه ای در عربستان محروم شدند. ریاض همچنین شمار پروازهای حج واجب و عمره را کاهش داد و شیوع کرونا نیز این وضعیت را بدتر کرد، اما مهمترین ضربه را بخش گردشگری ترکیه دید، زیرا این بخش از سوی گردشگران سعودی تحریم شد و اثر منفی زیادی بر بازار گردشگری این کشور گذاشت.

با اینحال، اردوغان از بیش از یکسال پیش اعلام کرد که قصد گذر از اختلافات با عربستان را دارد. از دو پرونده مهم اختلافی بین عربستان و ترکیه، پرونده قطر با توجه به آشتی بین این کشور و چهار کشور عرب یاد شده در ژانویه سال ۲۰۲۱ میلادی حل و فصل شد اما پرونده خاشقچی که هم سخت و دشوار بود و هم زمانبر، باقی ماند.

قطر و چهار کشور عربستان و امارات و بحرین و مصر در اجلاس “العلا” در ریاض بیانیه ای را مبنی بر آشتی بین خود صادر کردند که به تحریم قطر از سوی این چهار کشور و بحران دیپلماتیک بین آنها پایان داد.

اردوغان که قصد خود را برای حل اختلافات با ترکیه، از بیش از یک سال پیش اعلام کرده بود، در ماه مه گذشته با شاه سعودی تلفنی گفت وگو کرد. او سپس «مولود چاوش اوغلو» وزیر خارجه خود را در سفری رسمی برای دیدار با «فیصل بن فرحان» همتای سعودی اش به ریاض فرستاد تا بعد از آن در ماه فوریه گذشته، اردوغان اعلام کند که قصد سفر به عربستان را دارد اما این سفر در آن زمان انجام نشد.

برخی در ترکیه علت تعویق سفر اردوغان به عربستان را اصرار ریاض برای بسته شدن رسمی پرونده خاشقچی در ترکیه دانستند، زیرا دادگاه ترکیه در ماه مه سال ۲۰۲۰ میلادی اقدامات خود را برای محاکمه غیابی ۲۶ متهم سعودی به اتهام قتل خاشقچی در خاک ترکیه آغاز کرده بود.

در این میان، منابع سازمان ملل و آمریکا محمد بن سلمان را در پس پرده ترور خاشقچی دانستند و گزارشگر سازمان ملل در ژوئن سال ۲۰۱۹ میلادی در گزارشی اعلام کرد که «غیرممکن است» که «محمد بن سلمان» ولیعهد سعودی از این اقدام بی اطلاع بوده باشد.

این گزارش با ذکر اسامی ۲۱ نفر تاکید کرد: ما اطمینان زیادی داریم که افراد زیر به نمایندگی از محمد بن سلمان در مرگ جمال خاشقچی مشارکت داشته‌اند، به آنها دستور داده شده است، یا در غیر این صورت همدست یا مسئول آن بوده‌اند.

سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا “سیا” نیز پس از قتل خاشقچی در کنسولگری عربستان در ترکیه با قطعیت بالایی گزارش داده بود که بن سلمان شخصا دستور این قتل را صادر کرده است اما مقام های اطلاعاتی به طور علنی در این باره صحبت نکرده و شواهدی ارائه نکردند.

در نهایت نیز دفتر مدیر اطلاعات ملی آمریکا فوریه سال جاری میلادی گزارش غیر محرمانه‌ای را از قتل این روزنامه‌نگار منتقد سعودی منتشر کرد که در آن آمده بود: ما ارزیابی می‌کنیم که محمد بن سلمان ولیعهد عربستان سعودی، عملیاتی را در استانبول ترکیه برای دستگیری یا کشتن جمال خاشقچی روزنامه نگار سعودی تایید کرده است

در این گزارش همچنین آمده بود، ما بر اساس کنترل  ولیعهد در تصمیم‌گیری پادشاهی، دخالت مستقیم یک مشاور اصلی و محافظان محمد بن سلمان در جزئیات این عملیات و حمایت ولیعهد برای استفاده از اقدامات خشونت آمیز برای بستن دهان مخالفان خارج از کشور از جمله خاشقچی، به این ارزیابی رسیدیم.

این گزارش تاکید دارد، از سال ۲۰۱۷میلادی، ولیعهد کاملا بر سازمان‌های امنیتی و اطلاعاتی پادشاهی تسلط دارد و بسیار بعید به نظر می رسد که مقامات سعودی بدون مجوز ولیعهد، عملیاتی از این دست را انجام داده باشند.

بعد از تعویق سفر اردوغان به عربستان که برخی آن را به خاطر اصرار ریاض برای بسته شدن رسمی پرونده خاشقچی در ترکیه دانستند، مهمترین تحول در این زمینه در نهم آوریل جاری روی داد. در این روز دادگاه ترکیه حکم بستن پرونده محاکمه خاشقچی را به خاطر آنچه “غیرممکن بودن پیشرفت در پرونده تحقیقات درباره این متهمان” خواند، صادر کرد. این دادگاه همچنین دستور انتقال پرونده های قضایی و تحقیقاتی به مقامات قضایی عربستان سعودی را صادر کرد که بسیاری این اقدام را به برداشتن آخرین مانع در مسیر پرونده احیای روابط دو کشور تفسیر کردند.

این تصمیم دادستانی ترکیه برای بستن پرونده خاشقچی با انتقادهای داخلی و بین المللی مواجه شد و «اگنس کالامار»،  دبیرکل سازمان عفو بین‌الملل در واکنش گفت کە امروز برای افرادی کە سه سال را در کمپین دستیابی بە عدالت درخصوص پرونده قتل خاشقجی وقت گذاشتند، روز سیاهی است.

وی افزود که ترکیه با انتقال این پرونده به طور آگاهانه و با تمایل خود فرایند دادرسی قتل را بر عهده افرادی گذاشت که خود مسئول انجام آن هستند.  

دبیرکل سازمان عفو بین‌الملل هم در واکنش به اقدام دادستانی ترکیه، تصریح کرد که آنکارا متعهد شدە بود کە پرونده خاشقچی قربانی بازی‌های سیاسی نمی شود.

«احمد بن‌شمسی» عضو سازمان دیده‌بان حقوق بشر نیز در واکنش گفت که انتقال پرونده خاشقجی به عربستان امکان فرار از تعقیب و پاسخگویی می دهد زیرا دادرسی به دست افرادی سپرده می ‌شود که خود دستور قتل را داده‌اند.

این تصمیم دادستانی ترکیه در سطح داخلی نیز جنجال آفرین شد و دو حزب حاکم و مخالف در پارلمان ترکیه بر سر تحویل پرونده خاشقچی به عربستان در صحن پارلمان به مشاجره پرداختند.

«یونس امره» نماینده حزب جمهوریخواه خلق در پارلمان به گزارش مجاهدت از اگنس کالامارد اشاره کرد و گفت که درحالی که این گزارش مطرح است، چگونه توانستید که پرونده خاشقچی را به عربستان تحویل دهید؟ آیا می‌ دانید سعودیها کالامارد را تهدید کرده اند. شما با اینکار پرونده خاشقچی را به عاملان این جنایت می دهید.

در پاسخ به این انتقادها، «ماهر اونال» نماینده حزب حاکم عدالت و توسعه در پاسخ گفت: زمانی که تمام دنیا در قبال این جنایت سکوت کرد، ترکیه صدایش را بلند کرد و هر آنچه لازم بود انجام داد، چرا شما از آمریکا و انگلیس و دیگر کشورها انتقاد نمی‌کنید و فقط از ترکیه انتقاد می‌کنید؟

«بکر بوزداغ» وزیر عدالت و دادگستری ترکیه نیز از این تصمیم دادستانی ترکیه دفاع کرد و آن را “کاملا قانونی و در چارچوب قانون قضایی ترکیه” دانست.

این درحالی است که «کمال قلیچ‌دار اوغلو «رهبر حزب جمهوریخواه خلق ترکیه نیز ماه آوریل گذشته با اشاره به سخنان اردوغان در سال ۲۰۱۸ میلادی که گفته بود که انتقال پرونده محاکمه غیابی عاملان قتل خاشقچی در ترکیه به عربستان غیرممکن است، مدعی شد که اردوغان در قبال دریافت پول از عربستان این پرونده را به ریاض داد.

تصمیم ترکیه برای تحویل پرونده، دومین مانع بر سر راه خواست اردوغان برای بهبود روابط با ریاض را برداشت که به عقیده برخی تحلیلگران، این تلاش اردوغان برای بهبود فضای روابط با عربستان در سایه تلاش های گسترده تر او در برهه اخیر برای بهبود روابطش با چند رقیب منطقه ای از جمله مصر و امارات و نیز رژیم صهیونیستی صورت می گیرد تا از این طریق اردوغان با انزوای دیپلماتیک روز افزونی که باعث کاهش شدید سرمایه گذاریهای خارجی بویژه غربی شده است، مقابله کند.

اعلام اردوغان در ژانویه سال جاری مبنی بر اینکه قصد دارد به عربستان سعودی سفر کند، در حالی صورت گرفت که اقتصاد کشورش پس از کاهش جدی ارزش پول ترکیه و به تبع آن افزایش تورم همچنان در مرحله دشواری قرار دارد. نرخ  تورم سالانه در ترکیه به ۶۱.۱۴ درصد رسیده است. این امر با افزایش قابل توجه قیمت سوخت و کالاهای اساسی همراه شده و بحران اوکراین بر شدت آن افزوده است.

در نهایت و بعد از تماس ها و مقدمه چینی های فراوان، اردوغان پنجشنبه شب گذشته وارد شهر جده عربستان شد و با محمد بن سلمان ولیعهد سعودی و ملک سلمان شاه سعودی دیدار و فریضه حج عمره را به جای آورد.

اما پایان این سفر سرآغاز جنجالی گسترده در شبکه های اجتماعی بود و برخی آن را “کُرنش و رضایت اردوغان به تحقیر شدن” توصیف کردند و برخی دیگر نیز از دستاوردها و مزیت های سیاسی و اقتصادی آن برای ترکیه سخن گفتند.

در همین راستا، «خالد الجیوسی» از تحلیلگران عرب در روزنامه رای الیوم نوشت: سعودیها می گویند که رئیس جمهور ترکیه که تهدید کرده بود که قاتل خاشقچی را افشا کند، «تحقیر شده» به آنکارا برگشت و او به هنگام دست دادن و در آغوش کشیدن محمد بن سلمان، تهدیدهای خود را فرو خورد؛ صحنه ای که باعث وجد و شعف سعودیها می شود.

به گفته این تحلیلگر، اما در آن سو، حامیان اردوغان می گویند که “سلطان” امتیازاتی به غیر از بستن پرونده خاشقچی – در مقابل دریافت مزایای بیشمار سیاسی و اقتصادی از جانب عربستان- نداد و سلطان می داند که چگونه عملگرا باشد و بهره برداری کند.

این تحلیلگر تصریح کرد که در بحبوحه این بحث و جدل ها، اما به نظر می رسد که رهبران سعودی ‌خواستند که بر «کُرنش و راضی شدن به تحقیر» اردوغان تأکید کنند و آنها این منظور را از طریق شبکه رسمی تلویزیونی «الاخباریه» خود بیان کردند، زیرا درحالی که اردوغان گفته بود که سفرش به عربستان به دعوت ملک سلمان انجام می شود، مجری شبکه الاخباریه در گزارش خود اعلام کرد که اردوغان “بنا به تمایل خودش” برای سفر وارد جده شد و ملک سلمان در ۱۰ روز آخر ماه رمضان سران کشورهای اسلامی را به حضور می پذیرد.  

به نوشته این تحلیلگر، اردوغان همچنین هنگام ترک فرودگاه جده از سوی بدر بن سلطان عبدالعزیز معاون امیر منطقه مکه مکرمه بدرقه شد؛ چیزی که در دنیای دیپلماسی معانی و پیام های خود را دارد.