اضطراب

به گزارش خبرنگار مجاهدت به نقل از مشرق، «دخترها به ظاهر داشتند بازی می‌کردند. یکی شان پاهای عروسک را گرفته بود و آن یکی دست هایش را. عروسک را افقی پیش می‌بردند. سرهایشان را پایین انداخته و ساکت بودند. پرسیدم دارید چی بازی می‌کنید بچه ها؟ یکی از دخترها گفت: این عروسک کرونا گرفته و دیگر نشد کاری برایش بکنیم. حالش خیلی بد بود و مُرد. داریم می‌بریم خاکش کنیم. جوابشان شوکه ام کرد. هیچ وقت فکر نمی‌کردم بچه‌های به این سن فکرشان آنقدر درگیر مرگ شود.»

مرد این را می‌گوید و ادامه می‌دهد: «این روزها آنقدر خبر مرگ می‌شنویم که روی خودمان هم اثر منفی گذاشته، چه برسد به بچه ها.»

مادری که این روزها بشدت نگران وضعیت روحی پسرش است، می‌گوید: «پسر من کلاً از کرونا خیلی می‌ترسید و نگران بود. بعد از شنیدن خبر فوت علی انصاریان، اما واقعاً به هم ریخت. آنقدر تأثیر بدی رویش گذاشت که تمام بدنش از اضطراب کهیر زد. این برای یک پسربچه ۱۲ ساله خیلی ناراحت کننده است. پسرم مثل خیلی از پسربچه‌های دیگر به فوتبال علاقه‌مند است و مرگ فوتبالیست معروف به‌دلیل کرونا مسلماً خیلی ناراحتش کرده، مثل خیلی‌های دیگر، اما ناراحتی اش دیگر عادی نیست و نوعی اضطراب شدید است که آثار جسمی هم پیدا کرده. دائم از مرگ حرف می‌زند.»

مادری دیگر می‌گوید: «دختر من ۱۰ ساله است. روزی که آقای انصاریان فوت کرد تا شب گریه کرد و با گریه خوابید. فکر می‌کنم بیشتر از ترسش بود، چون خیلی نگران من و پدرش است و می‌ترسد اتفاقی برای ما بیفتد. یک بار گفت اگر شما بمیرید، من را به پرورشگاه می‌برند یا خاله نگهم می‌دارد؟ آنقدر به خاطر این سؤال هایش متأثر شدم که تصمیم گرفتم استعفا بدهم، اما هزینه زندگی هم بالاست و نمی‌شود به این راحتی چنین تصمیمی گرفت. یک مدت بهتر شده بود، اما الان دوباره با شنیدن این اخبار مرگ مضطرب شده و باز هم سؤالات زیادی درباره مرگ می‌پرسد. حتی اگر او را از اخبار دور نگه دارم باز هم از همکلاسی هایش که در فضای واتس اپ با هم ارتباط دارند درباره این مسائل می‌شنود.»

مادر یکی دیگر از دانش‌آموزان هم به نکته تأمل برانگیزی اشاره می‌کند: «من حرف‌هایی از پسر ۱۱ ساله ام شنیدم که خیلی ذهنم را مشغول کرده است. چند روز پیش گفت مامان من فکر می‌کنم مردن بد نیست. پرسیدم چطور؟

گفت وقتی آدم می‌میرد همه مردم عکس هایش را توی پروفایلشان می‌گذارند و برایش گریه می‌کنند. کلیپ هم درست می‌کنند و رویش آهنگ می‌گذارند. این حرف هایش خیلی نگرانم کرد. می‌ترسم توی خانه تنهایش بگذارم، چون بچه در این سن تصور درستی از اتفاقات ندارد و ممکن است کار خطرناکی بکند.»

دکتر سهیل رحیمی، روانشناس و عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران در پاسخ به این نگرانی‌ها این‌طور می‌گوید: «کودکان را می‌توانیم از دیدگاه رشد تفکری و شناختی‌شان در حوزه آگاهی از مرگ در سه دسته سنی طبقه‌بندی کنیم. دسته اول ۳ تا ۵ سالگی، دسته دوم ۵ تا ۹ سالگی و دسته سوم ۹ تا ۱۰، ۱۱ سالگی است. برای اینکه بتوانیم مفهوم مرگ را درک کنیم، باید بفهمیم که آگاهی از مرگ مبتنی بر ۵ مفهوم اساسی است. یکی تداوم، یعنی وقتی موجود زنده می‌میرد و دیگر نمی‌توان او را به زندگی برگرداند.

دوم اجتناب‌ناپذیری، یعنی همه موجودات زنده سرانجام می‌میرند. سوم حرکت، یعنی حرکت همه اندام‌های بدن هنگام مرگ متوقف می‌شود. چهارم قابلیت کاربردی، یعنی مرگ فقط برای موجودات زنده کاربرد دارد و آخرین مفهوم هم علیت است یعنی مرگ به علت از کار افتادن عملکرد بدن رخ می‌دهد. حالا باید ببینیم کودکان در این سه رده سنی چگونه به این ۵ مفهوم نگاه می‌کنند. در سن ۳ تا ۵ سالگی بچه‌ها درباره مرگ کنجکاو هستند، اما آن را موقتی و برگشت‌پذیر می‌دانند. حتی ممکن است تصور کنند که بعضی افراد اصلاً نمی‌میرند یا تصور کنند اگر کسی مرده، بچه‌ها باعث شده‌اند او بمیرد. مثلاً فکر کنند پدربزرگ مرد، چون با من خیلی بدو بدو می‌کرد، اما پدربزرگ برمی‌گردد. در سن ۵ تا ۹ سالگی کودک به این درک می‌رسد که مرگ برگشت ناپذیر و دائمی است. او بتدریج می‌فهمد که خود بچه‌ها هم می‌توانند بمیرند، اما الزامی برای مردن ندارند.

در سن ۹ تا ۱۰ سالگی کودک متوجه می‌شود که مرگ اجتناب‌ناپذیر و همگانی است و حتی به این فکر می‌کند که مرگ چطور می‌تواند به خودشان و خانواده‌شان دست‌اندازی کند. حتی ممکن است کودکان در این سن خواب مرگ را ببینند و در مواجهه با مرگ دیگران احساس خشم و گناه کنند و سوگواری‌های شدید از خودشان نشان دهند.

معمولاً نوجوانان مرگ را اتفاقی می‌دانند که برای دیگران رخ می‌دهد و احساس نامیرایی در آن‌ها وجود دارد، چون درک شان از مرگ محدود است و مرگ را برای دیگران می‌بینند مگر اینکه از نزدیک در مواجهه با مرگ باشند مثل کودکان و نوجوانان مناطق جنگی. وقتی کودک یا نوجوان با مرگ روبه‌رو می‌شود، آیا دچار سوگ می‌شود؟ بله. سوگ یعنی کنار آمدن با مرگ افراد عزیز و سه وجه اجتناب، مواجهه و سازگاری دارد. جلوه‌های سوگ در کودکان در هر رده سنی متفاوت است و در بچه‌های دبستانی ممکن است حتی به افت تحصیلی منجر شود و در نوجوانی ممکن است در شکل آسیب زدن به خود بروز کند. در برابر این سوگ راهکار اساسی بالابردن آگاهی کودکان است که متناسب با سن شان باید باشد.

مثلاً برای کودکان پیش دبستانی و دبستانی اگر راجع به کارکردهای اندام‌های بدن توضیحاتی بدهیم و آن‌ها متوجه شوند که موجودات به دو گروه زنده و غیرزنده طبقه‌بندی می‌شوند، کمک می‌کند با پدیده مرگ راحت‌تر کنار بیایند یا جلوه‌های مرگ را برای آن‌ها به تصویر بکشیم مثلاً گیاهی که خشک شده یا ماهی قرمزی که مرده. می‌توانیم ماهی را در دستمال کاغذی قرار دهیم و آن را دفن کنیم تا آیین خاکسپاری را یاد بگیرد. از گفتن واژه‌هایی که کودک را گیج می‌کند باید خودداری کنیم و نگوییم طرف به سفری طولانی رفته. درباره نوجوانان قضیه کمی متفاوت است و، چون مرگ را نزدیک به خودش نمی‌بیند، جذب جلوه‌های رمانتیک مرگ می‌شود. گاهی حتی عاشق مرگ می‌شوند که خودش خطرناک است. پس باید کمک کنیم که نوجوان به هویت دست پیدا کند تا این تصور از بین برود. با نوجوان درباره مرگ صحبت کنید تا برداشت‌هایش را تصحیح کند.

دکتر رحیمی چند راهکار در مقابل سؤالات کودکان درباره مرگ دارد: «اول اینکه نسبت به واکنش‌های غیرکلامی کودک مان هوشیار باشیم. موضوع را از طریق همدلی با کودک و نوجوان مطرح کنیم.

دوم، با درایت گوش کنیم و به احساسات نهفته در کلام او توجه کنیم. گاهی بزرگسالان فقط وانمود می‌کنند که گوش می‌دهند در نتیجه کودک یا نوجوان احساس می‌کند به او بی‌تفاوت هستید.

سوم، به احساسات کودک و نوجوان توجه کنید و به او اطلاعات واقعی و صادقانه با زبان قابل فهم بدهیم. نکته مهم دیگر این است که حتی‌الامکان اخبار ناگوار و مرگ و میر را کمتر به اطلاع کودکان و نوجوانان برسانیم.

در شرایط حاضر و با توجه به مسأله کووید، ما خیلی راحت اخبار ناگوار را پخش می‌کنیم و کودکان را در مقابل آن بی‌دفاع می‌گذاریم و متوجه نیستیم چه آسیبی به آن‌ها می‌زند. حتی وقتی برخی مرگ‌ها را بسیار بزرگ نشان می‌دهیم، همان احساس رمانتیک بودن مرگ را می‌دهیم و باعث می‌شویم گاهی نوجوان دست به رفتارهای آسیب‌زای عمدی بزند، چون در جامعه‌ای هستیم که هویت یک چالش بزرگ برای ما شده. وقتی الگویی مناسب برای نوجوان تعریف نمی‌شود، آن وقت است که یک فرد متوفی و مراسم او تبدیل به یک الگو برای نوجوان می‌شود و این بسیار خطرناک است. اینجا تفاوت الگو و اسطوره مطرح است. اسطوره دست یافتنی نیست و نمی‌تواند الگو باشد.

ما باید به کودک و نوجوان اجازه بدهیم آن فقدان را مطرح کند و ما هم به او گوش کنیم و در موقعیت‌های مناسب تلاش کنیم مشغولیت‌هایی برای کودک و نوجوانمان ایجاد کنیم که فکرش دائم مشغول مرگ نباشد. ما برنامه‌ای آموزشی به‌نام آموزش مرگ داریم که مهارت‌هایی را در کودکان و نوجوانان درباره مرگ ایجاد می‌کند و اضطراب مرگ را در آن‌ها کاهش می‌دهد.

مربیان آگاه باید در این کار به خدمت گرفته شوند. در نهایت باز تأکید می‌کنم که کودکان را باید از اخبار ناگوار دور نگه داشت که این وظیفه رسانه ملی است که اخبار ناگوار را کمتر بیان کند و والدین هم با حساسیت بیشتر تلاش کنند که پدیده مرگ را به زبان ساده و قابل فهم برای کودک و نوجوان با بهره‌گیری از نظرات روانشناسان مجرب در این حوزه شرح و بسط دهند و آسیب‌ها را به حداقل برسانند.»

به گزارش خبرنگار مجاهدت به نقل از مشرق، در وجود هر انسانی حالت های متفاوتی وجود دارد مثل دلهره، دلشوره و نگرانی که به آنها هیجان های منفی می گوییم ، گاه هر یک از ما مضطرب و پریشان حال می شوند و زمانی هم استرس و فشارهای شدید روانی حال ما را دگرگون می کند. اما باید این را بدانیم که کودکان هم گاهی دچار استرس و فشار روانی می شوند و این حالت های هیجانی تنها مربوط به بزرگسالان نیست.

بنابراین دلهره، دلشوره، نگرانی و همچنین اضطراب و پریشان حالی بین کودک و بزرگسال مشترک است اما استرس و فشارهای روانی بیشتر به بزرگسالان اختصاص دارد.

بسیاری از پژوهشگران پس از نامگذاری قرون گذشته چون عصر روشن بینی در اروپا، عصر منطق و پیشرفت حال به قرن بیستم و عصر استرس و فشار رسیده‌اند. ۸۰ درصد بیماری های جسمی چون زخم معده، تنگی نفس، سردرد، فشار خون و اختلال های قلبی ـ عروقی ناشی از فشارهای عصبی و روانی است، امروزه میزان مصرف آرامبخش ها در جهان بسیار بالا رفته است به طوریکه براساس آمار هر سال در آمریکا حدود پنج بیلیون ارام بخش و ۱۶۰ هزار تن آسپرین مصرف می شود. مردم فرانسه در سال ۲۵ میلیون جعبه داروی ضد افسردگی و حدود ۷۵ میلیون جعبه داروی ضدفشار روانی استفاده می کنند.

آرامش روانی، گمشده انسان است و انسان با تمام وجود در پی آن است. قرآن کریم با تأکید اعلام می کند که آرامش روان، تنها در سایه توجه به خداوند امکان پذیر است. أَلا بِذِکرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ: آگاه باشید با یاد خدا، دل ها آرام می گیرند. این مطلب در آیه دیگر چنین آمده است: وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً: هرکس از یاد من روی گرداند، زندگی تنگ و سختی خواهد داشت.

امیرالمومنین امام علی علیه ‏السلام می فرمایند: همانا تقوای خدا داروی درد قلب‌های شماست و بینا کننده کوری دل های‏تان و شفابخش بیماری جسم‌هایتان و برطرف کننده تباهی سینه‌هایتان و پاک کننده آلودگی جان‌هایتان و روشنی بخش ضعف چشم‌هایتان و فرو نشاننده ترس و اضطراب دل‌هایتان و زداینده سیاهی ظُلمت‌تان.

*نشانه های اضطراب کودک و نوجوان چیست؟

اضطراب با توجه به شدت و ضعف عوامل آن، نشانه‏ های متفاوتی دارد. در مرحله‏ نخست ، تکان دادن دست و پا، بالا کشیدن شلوار، گزیدن و لیسیدن لب و بازی با اشیایی چون خودکار، موی سر، دکمه پیراهن و غیره است که این نشانه‏ ها، نشان اضطراب عمومی است و در همگان وجود دارد، بنابراین خیلی نگران کننده نیست.

فرض کنید کودک یا نوجوان شما، مشغول انجام تکالیف است و چون برنامه‏ مورد علاقه‏‌اش در تلویزیون آغاز شده، اضطراب دارد و دائم دست یا پایش را تکان می‏ دهد.

در مرحله‏  بعد؛ اختلالات رفتاری یا عادات عصبی مثل ناخن جویدن، کندن پوست لب یا مو، کشیدن پوست یا مو، کندن زخم بدن، فشار دادن دندان ‏ها مثل دندان قرچه)، فرو ریختن دل، پرخاشگری، و تیک ، یعنی پرش عصبی (مثل چشمک زدن، بالا انداختن ابرو، غنچه کردن دهان) دست و پای سرد، بی‏ خوابی، کابوس، تکرر ادرار همه از نشان های اضطراب هستند. این ها دیگر از نشانه های پیشرفته تر اضطرابند و باید بدان ها توجه کرد.

مهمترین علل اضطراب بچه ها فشارهای روانی ناشی از اختلافات و درگیری های پدر ومادر، توقع زیاد از بچه، تأثیر رفتار هم سالان، احساس کمبود محبت، تولد فرزند جدید، رفتن به مدرسه و .. است که در آنی مراحل بچه ها ممکن است دچار وحشت زدگی، عرق کردن دست و بدن، افزایش سرعت تنفس و تهوع و تپش قلب ، ریختن ادرار و … بشوند یا اینکه شب ها نتوانند به تنهایی بخوابند و دچار مشکلات خواب شوند.

نشانه های اضطراب نوجوانان علاوه بر اینها شامل انزواجویی، عدم تمرکز، درددل، کاهش هورمون جنسی، مشکلات خواب، افکار وسواسی، سیگار کشیدن، کم خوری، ناتوانی تصمیم گیری و اختلال حافظه، افکار انتقادی منفی، اختلال ترشح هورمون ها و .. نیز هست.

نکته دیگر این است که باید بدانید اضطراب کودک و نوجوان حتما می بایست کم بشود چرا که اگر شدید باشد میزان خودباوری آنها را ضعیف می کند و کودکانی که خودباوری  و اعتماد به نفس بالاتری دارند، استعدادهایشان شکوفا شده و به رشد می رسند و برای جامعه مفید خواهند بود.

*اضطراب بچه ها با تولد فرزند جدید

این نوع اضطراب بچه ها با ناخن جویدن یا انگشت مکیدن آغاز می شود و بعد به کندن پوست لب و ناخن یا دندان می رسد. کودک وقتی احساس می‌کند که به او کم توجّهی شده یا قرار است فرد دیگری رقیب محبّت او شود مثل فرزند دوم، دچار استرس می‌شود. در این شرایط والدین نباید به بچّه دوم خیلی توجّه کنند، همچنین باید در مواردی، مسؤلیت هایی از فرزند کوچکتر را به فرزند بزرگتر بسپارند.

به طور مثال به او اجازه دهند فرزند کوچکتر را بغل کند و جلوی فرزند بزرگتر، نوزاد را ناز و نوازش نکنند.

نکات دیگری که می بایست برای کم کردن اضطراب بچه ها به کار برد شامل پرهیز از هر نوعر فتار تنبیهی کودک بزرگتر، پرهیز از مقایسه کودک با همسالانش، تقویت روحیه ایمان و خدا باوری در کودک براساس سن و سالش، رعایت تساوی بین محبت به کودکان، توجه اطرافیان و آشنایان به هر دو بچه، استفاده از رفتارهای جایگزین و سرگرمی برای انحراف ذهن کودک به مسائل دیگر، آموزش نفس عمیق در هنگام اضطراب به بچه ، آموزش تخلیه هیجانات در هنگام فشار روانی، ورزش کردن و تقویت قوای جسمی کودک.

*فرزندم ناخن می جود، چه کار کنم؟

قطعا بچه هایی که ناخن می جوند، دچار فشار روانی هستند که منشأ آن باید مشخص شود سرچشمه این فشارها ممکن است اختلاف و درگیری پدر و مادر باشد. اختلاف والدین، یکی از مهم‏ترین عوامل فشار روحی کودکان است. برخی گمان می ‏کنند مقصود از اختلاف والدین، درگیری فیزیکی است؛ در حالی که هر گونه مجادله‏ لفظی نیز از دید کودک، اختلاف است و در موارد بسیاری، با التماس همراه با دلهره، از پدر و مادر می‏ خواهد که دعوا نکنند. اگر به سعادت فرزند خود علاقه‏ مند هستید، به اختلافات پایان دهید. 

علت دوم حسادت به برادر یا خواهر کوچکتر است که درباره آن و راهکارهای رفعش صحبت کردیم.

سوم نگرانی ناشی از عدم مشارکت یعنی وقتی کودک، گروه همسالان را در حال بازی یا فعالیت ‏های گروهی می‏ بیند و به جهت کمرویی یا عدم آشنایی با آنان، در آن فعالیت ‏ها مشارکت نمی‏ کند، ناخن می‏ جود. شما می‏ توانید زمینه ‏های این مشارکت را با آشنا کردن کودکان با هم فراهم کنید. 

چهارم ترس از سرزنش و تنبیه؛ ممکن است شما با رفتارتان این حس را به بچه داده باشید که اگر اشتباهی کرده قطعا تنبیه می شود همین باعث می شود قبل از اینکه بچه مسئله را به شما بگوید یا شما از آن اگاهی پیداکنید شروع به ناخن جویدن و اضطراب زیاد کند گاه دیده می شود بچه ها وقتی اشتباهی مرتکب شده اند سریع می گویند که درددل دارند یا معده شان بی دلیل می پیچد که این ناشی از اضطراب آنها می تواند باشد.

پنجم فیلم های ترسناک، هرگز اجازه ندهید بچه ها فیلم های ترسناک و عاطفی ببینند خیلی از کودکان نمی توانند شب ها تنها در اتاقشان بخوابند شاید هم به پدر و مادر بگویند که کسانی در اتاقشان رفت وآمد می کنند یا پشت پنجره می آیند و همین زمینه عادت کنار پدر و مادر خوابیدن را برایشان فراهم می کند و البته دلهره و ترس را همیشه همراه آنها می کند.

*چند نکته  درباره ناخن جویدن: 

– از پیچاندن انگشتان با پارچه و وسایلی مثل آن و زدن فلفل به انگشتان کودک بپرهیزید. 

– زمینه‏ فعالیت ‏های دستی کودک (جورچین یا پازل، خمیر بازی، توپ، نقاشی و…) یا رایانه و نقاشی و طراحی را فراهم کنید. 

– او را از سیمای زشت این رفتار با قرار گرفتن جلو آینه آگاه کنید. 

– دست خود را با دست ‏های او و انگشتان خرابش مقایسه کنید تا متوجه خرابی انگشتان خود شود. 

–  لبه‏ های خشن ناخن‏ ها را هموار کنید. این لبه‏ های خشن، وسوسه انگیزند و در صورت تخفیف این رفتار، او را تحسین و تشویق کنید.

ناخن جویدن، معمول ‏ترین عادت عصبی است که به سبب ایجاد آلودگی در روده و خراب شدن انگشتان دست، باید درمان شود.

نکته دیگر آموزش آرام سازی یا ریلکسینش در بچه ها است که به آنها یاد دهید هر زمان که احساس نیاز به جویدن دارد دست هایش را مشت کند تا ۱۵ بشماره و رها کند، سپس لبخند بزند و نفس عمیق بکشد یا زمانی که دندان هایش را به هم فشار می دهد ، دهان را حدود ۲ سانتیمتر باز کند چند لحظه روی دست هایش بنشیند و فشار بدن را احساس کند یا اینکه اگر روی صندلی نشسته برای سه دقیقه دست هایش را به صندلی بگیرد و فشار دهد و یک باره رها کند.

*آیا برای از بین بردن اضطراب بچه ها به روان شناس مراجعه کنیم؟

روان شناس با روانکاوی یا روان درمانی و روانپزشک با دارو اضطراب را رفع می کند با توجه به اثر منفی داروهای شیمیایی توصیه می شود ابتدا به روانشناس مراجعه کنید و اگر نیاز شد، بیمار را به روانپزشک ارجاع دهید. در صورت تمایل خانواده به استفاده از آرام‏بخش، حتما باید با تجویز روان‏پزشک باشد.

در نهایت این نکته را باید در نظر داشته باشیم که اضطراب در حد طبیعی لازمه زندگی انسانی است چه اینکه اگر نباشد ما از خودمان دفاع نمی کنیم و بودنش باعث رشد و پیشرفت ما می شود. 

پدری به فرزند خود می‏ گوید: این ده مهره را از فاصله‏ پنج متری داخل جعبه بینداز، کسی بر کار تو نظارت نمی ‏کند و به اندازه‏ کافی هم فرصت داری. طبیعی است که در چنین حالتی، کودک، هیچ گونه اضطرابی نخواهد داشت؛ اما مهره‏ ها را هم با دقت داخل جعبه نمی ‏اندازد؛ زیرا انگیزه‏ ای ندارد. اما پدر دیگری می‏ گوید: این مهره ‏ها را داخل جعبه بینداز و اگر موفق نشوی، به ازای هر مهره، یکی از بهترین وسایلت (دوچرخه، رایانه، و…) را از تو خواهم گرفت. در این حالت، دنیایی اضطراب وجود او را فرا می‏ گیرد و به پرتاب مهره‏ ها موفق نخواهد شد. 

پدر سومی می ‏گوید: این مهره‏ ها را داخل جعبه بینداز و اگر موفق شوی، در برابر هر مهره، یکی از وسایلی را که دوست داری برایت می‏خرم. در این حالت، اضطراب اندکی وجود او را فرا می‏ گیرد؛ اما مانع کامیابی او هم نخواهد شد. این اضطراب اندک در او انگیزه ایجاد می‏ کند و همان اضطراب مطلوب است.