امر به معروف و نهی از منکر

به گزارش خبرنگار مجاهدت به نقل از مشرق، کارهای واجب در دین اسلام را که مرور می‌کنیم، دستمان می‌آید که همه آن‌ها برای رسیدن به آرامش و صلح و نشاط مردم مقرر شده‌اند. نماز خواندن ضامن سلامتی فکر و روح و جسم ماست، خوش‌اخلاقی موجب آرامش خاطر خودمان و اطرافیانمان می‌شود، صبر روحمان را سبک می‌کند و آرامش به همراه دارد و … امربه معروف و نهی از منکر هم در همین چارچوب قرار می‌گیرد. علاوه بر معنویت و خیر اخروی که برای ما به همراه دارد، جمعمان را آرام و بانشاط می‌کند. پس قرار است که به آرامش برسیم. اما چه اتفاقی می‌افتد که گاهی امر به معروف و نهی از منکر موجب تنش و آشوب در جامعه می‌شود؟ اشکال کار از سمت آمر و ناهی است و یا مخاطبان آن‌ها دردسرساز می‌شوند؟

در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام ابراهیم بهادری، استاد حوزه و کارشناس مسائل دینی، به بررسی نکاتی در خصوص امر به معروف و نهی از منکر پرداخته شده است. آن طور که این محقق اسلامی توضیح می‌دهد، تا زمانی که ما معروف و منکر را نشناسیم امکان امر یا نهی کردن دیگران را نداریم. یعنی ممکن است شخصی را از عملی بازداریم در حالی که کار او ثواب هم دارد اما ما از صحیح بودن عملش بی‌خبر هستیم. نمونه‌اش در انجام مستحبات است. مثلاً ممکن است شخصی آداب خاصی را در زیارت به‌جا بیاورد که در دین اسلام مستحب شمرده می‌شود، اما ما چون نمی‌دانیم این عمل مستحب است ممکن است آن را اشتباه بدانیم و شخص را از این عمل مستحب دور کنیم. بنابراین شناختن معروف و منکر نکته مهمی در انجام این امر واجب به حساب می‌آید. به طور کلی معروف و منکر تعریف‌های زیادی دارند. یکی از واضح‌ترین تعریف‌ها این است که: «المعروف ما یعرف بالشرع و العقل حسنه و المنکر ما ینکر بهما» یعنی معروف به کاری گفته می‌شود که شرع و عقل سلیم آن را تائید کرده و به حسن انجام آن اعتراف می‌کنند و منکر به کاری می‌گویند که شرع و عقل سلیم آن را انکار کرده و نمی‌پذیرند. بنابراین معروف شامل همه واجبات می‌شود و منکر شامل همه گناهان است. همه مردم عاقل و بالغ هم می‌دانند چه کاری واجب است و چه عملی پناه و معصیت به حساب می‌آید.

آثار فراموش کردن یک واجب الهی

چرا گاهی اوقات امر به معروف و نهی از منکر موجب بروز جنجال و تنش در جامعه می‌شود؟

برای پاسخ به این سؤال باید ضرورت امر به معروف و نهی از منکر را بدانیم. خداوند در آیه ۱۰۴ سوره مبارکه آل‌عمران می‌فرماید: «وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یدْعُونَ إِلَی الْخَیرِ وَ یأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ ینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَر؛ باید از میان شما افرادی باشند که به خیر دعوت کرده و امر به معروف و نهی از منکر کنند.» بنابراین امر به معروف و نهی از منکر یکی از ضرورت‌های جامعه است که اگر ترک شود حتماً آسیب‌های جدی را متوجه مردم و مسئولان آن جامعه خواهد کرد. این کار یکی از زیرمجموعه‌های تبلیغ است.

درواقع کسی که می‌خواهد امر به معروف و نهی از منکر را انجام بدهد باید شیوه‌ها و اصول صحیح تبلیغ کردن دین اسلام را بداند در غیر این صورت احتمال این‌که در کارش شکست بخورد و به نتیجه نرسد زیاد است. در عین حال ناآگاهی به اصول تبلیغ و امر و نهی اسلامی می‌تواند زمینه‌ساز بروز تشنج و اغتشاش در جامعه شود.

با توجه به این مطالب می‌توان نتیجه گرفت که آگاهی از اصول تبلیغ موجب می‌شود تا در مسیر امر به معروف و نهی از منکر دچار اشتباه نشویم. درست است؟

بله. دین اسلام نکات بسیار ظریف و دقیقی دارد که هر کسی که می‌خواهد دیگران را از این نکات آگاه کند و یا فردی را از اشتباهی بازدارد باید با این نکات به درستی آشنا باشد.

ضرورت رعایت آداب امر به معروف و نهی از منکر

شاید از این مطلب این طور برداشت شود که کار امر به معروف و نهی از منکر از هر کسی ساخته نیست!

باید دقت کنیم که هر کسی در حد توان خودش وظیفه امر به معروف و نهی از منکر را بر عهده دارد. اما برای انجام این کار نباید خودسرانه و از روی غرض‌ورزی عمل کند. خوب است مردم ما نکات صحیح انجام این امر اسلامی را بدانند و طبق آن عمل کنند.

تعریف معروف و منکر

پس برای انجام هر عملی باید آن را به درستی بشناسیم. به همین دلیل می‌خواهیم بدانیم که معروف چیست تا به آن امر کنیم و یا منکر به چه عملی گفته می‌شود؟

سؤال مهمی است. چون تا زمانی که ما معروف و منکر را نشناسیم امکان امر یا نهی کردن دیگران را نداریم. یعنی ممکن است شخصی را از عملی بازداریم در حالی که کار او ثواب هم دارد اما ما از صحیح بودن عملش بی‌خبر هستیم.

نمونه‌اش در انجام مستحبات است. مثلاً ممکن است شخصی آداب خاصی را در زیارت به جا بیاورد که در دین اسلام مستحب شمرده می‌شود، اما ما چون نمی‌دانیم این عمل مستحب است ممکن است آن را اشتباه بدانیم و شخص را از این عمل مستحب دور کنیم. بنابراین شناختن معروف و منکر نکته مهمی در انجام این امر واجب به حساب می‌آید.

به طور کلی معروف و منکر تعریف‌های زیادی دارند. یکی از واضح‌ترین تعریف‌ها این است که: «المعروف ما یعرف بالشرع و العقل حسنه و المنکر ما ینکر بهما» یعنی معروف به کاری گفته می‌شود که شرع و عقل سلیم آن را تائید کرده و به حسن انجام آن اعتراف می‌کنند و منکر به کاری می‌گویند که شرع و عقل سلیم آن را انکار کرده و نمی‌پذیرند.

بنابراین معروف شامل همه واجبات می‌شود و منکر شامل همه گناهان است. همه مردم عاقل و بالغ هم می‌دانند چه کاری واجب است و چه عملی پناه و معصیت به حساب می‌آید.

آیا مستحبات جزء معروف هستند

با این وجود آیا مستحبات هم جزء معروف محسوب می‌شوند؟

در این مورد چند نظر بین فقها وجود دارد. بعضی مستحبات را جزء معروف می‌دانند و بعضی معروف را فقط شامل واجبات می‌دانند. مثلاً امام خمینی رحمه‌الله علیه در کتاب تحریر الوسیله این نکته را نوشته‌اند که: «مستحبات جزء معروف هستند که باید به آن امر شود» و در ادامه تأکید فرموده‌اند که: «اگر معروف یکی از واجبات دینی باشد امر به آن واجب است ولی اگر معروف از مستحبات باشد، امر به آن مستحب است.»

به این معنی که اگر کسی عمل مستحبی را ترک می‌کند، برای دیگران مستحب است که او را به امر به آن عمل کنند. به عنوان نمونه شخصی نماز شب نمی‌خواند و خواندن نماز شب هم مستحب است. برای اطرافیان او مستحب است که آن شخص را به خواندن نماز شب امر کنند. اما اگر امر نکنند هم گناهی نکرده‌اند.

آیا مکروهات جزء منکر هستند؟

در مورد مکروهات چطور؟ آیا مکروهات جزء منکرات محسوب می‌شوند و باید از آن نهی کرد؟

طبق تعریفی که از منکرات می‌شود، منکرات شامل همه کارهای حرام است. اما درباره مکروهات هم بین فقها چند نظر وجود دارد. امام خمینی رحمه‌الله علیه در این باره نوشته است که: «مکروهات از منکرات هستند» توضیح داده که نهی از مکروهات مستحب است. یعنی اگر انجام شود پاداش دارد و اگر ترک شود، گناه محسوب نمی‌شود.

روش انجام صحیح امر به معروف و نهی از منکر

بعد از شناخت صحیح معروف و منکر، برای انجام صحیح این عمل واجب باید بدانیم که چطور آن را انجام بدهیم تا بدون ایجاد تنش در جامعه، امر به معروف و نهی از منکر کارساز و راهگشا باشد.

بعد از شناختن معروف و منکر نوبت به شیوه عمل می‌رسد. یعنی آمر به معروف و ناهی از منکر باید طوری رفتار کند که فرد یا افراد مورد خطاب او بیشترین تأثیر را از او بگیرند. بهترین معرف آمر و ناهی در حدیثی از پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله آمده است: «امر به معروف و نهی از منکر نمی‌کند جز کسی که سه خصلت در وجودش باشد: از معروف و منکر مطلع باشد، با رفق و مدارا امر و نهی کند و در کارش عدالت داشته باشد.»

نکته دیگری هم درباره امر به معروف و نهی از منکر وجود دارد که در روایتی از امام صادق علیه السلام نوشته شده است. حارث بن مغیره یکی از اصحاب امام صادق علیه السلام بود که در راهی ایشان را زیارت کرد. امام صادق علیه السلام وقتی او را دیدند، فرمودند: «من بار گناه مردم نادان و سفیه شما را بر دوش مردم دانای شما می‌بینم.»

حارث متوجه منظور امام نشد و توضیح خواست. امام صادق علیه السلام فرمودند: «چرا وقتی می‌بینید مردمی از شما مرکب گناه می‌شوند و سبب ناخشنودی امام زمان خود می‌شوند، آن‌ها را از این کار نهی نمی‌کنید؟ چرا امر به معروف و نهی از منکر را فراموش کرده‌اید؟»

حارث عرض کرد: «مردم گناهکار از ما تبعیت نمی‌کنند و توجهی به امر به معروف و نهی از منکر ما ندارند. به همین دلیل آن‌ها را امر و نهی نمی‌کنیم.» امام صادق علیه السلام فرمودند: «در این صورت از آن‌ها دوری کنید و در مجلس‌هایشان حاضر نشوید.»

شرایط ترک این واجب الهی

آیا می‌شود از این روایت این طور برداشت کرد که اگر امر به معروف یا نهی از منکر تأثیری در مخاطب نداشته باشد یا ایجاد مشکل کند اشکالی ندارد که آن را ترک کنیم؟

امر به معروف و نهی از منکر واجب است، اما یکی از شرط‌های انجامش این است که به طور قطع بدانیم یا احتمال بدهیم که امر و نهی ما اثر می‌گذارد و فرد را آگاه می‌کند. بعضی از مردم روحیه نقدپذیر دارند و اگر نکته‌ای را به آن‌ها تذکر بدهیم با فراغ بال می‌پذیرند و خیلی سریع تحت تأثیر حرف حق قرار گرفته و انجام می‌دهند.

این افراد را باید امر به معروف و نهی از منکر کرد. اما عده‌ای هستند که اگر انجام واجبات را یا دوری از گناهان را تذکر بدهیم نمی‌پذیرند و حتی گاهی آن قدر تندخو و بداخلاق هستند که برای آمر و ناهی ایجاد مشکل و دردسر می‌کنند. امر به معروف و نهی منکر درباره این گروه واجب نیست چون نه‌تنها تأثیر نمی‌گذارد بلکه موجب اغتشاش و هرج و مرج در جامعه هم می‌شود.

امر و نهی به فراخور حال افراد

پس باید با هر کسی فراخور حال خودش امر و نهی کرد!

همین طور است. گاهی اوقات لازم است با شخصی با نرمی سخن بگوییم و با زبان خوش نکته‌ای را به او یادآوری کنیم. چون عموماً مردم از زبان خوش و نرم‌خویی استقبال می‌کنند و حرفی که با خوبی و مهربانی به آن‌ها گفته شود بهتر می‌پذیرند.

به همین دلیل توصیه شده که وقتی در شرایطی قرار گرفتید که می‌دانستید اگر واجب بودن کاری یا گناه بودن رفتاری را با مهربانی و بیان خوب توضیح بدهید اثر می‌گذارد و شخصی را از گناه دور می‌کند برای شما واجب است که با مهربانی و ملایمت نکته را بگویید و امر به معروف و یا نهی از منکر کنید.

حتی اگر فکر کنید که امر و نهی شما باعث می‌شود یک نفر گناه را ترک نکند اما کمتر گناه کند، باز هم برایتان واجب است نهی از منکر کنید. به عنوان مثال یک نفر عادت دارد که درباره دیگران بد بگوید و یا کارهای خوب دیگران را به خودش نسبت بدهد و در غیاب دیگری هر کار خوب او را بگوید من انجام داده‌ام.

اگر اطرافیان او فکر کنند اگر او را نهی از منکر کنند اثر نمی‌گذارد اما این احتمال وجود دارد که رفتار بدش را کمتر تکرار کند، باز هم برای آن‌ها واجب است که نهی از منکر کنند. چون چنین رفتارهایی موجب ضایع شدن حق شخص غایب شده و اغتشاش و نابهنجاری را در جامعه رواج می‌دهد.

با این توضیحات آیا می‌توان گفت که اگر امر به معروف یا نهی از منکر شخصی موجب دعوا و جار و جنجال شود، امر و نهی او هم واجب نیست؟

بله. یکی از زمینه‌های اصلی برای امر به معروف این است که احتمال بدهیم که کار ما اثر می‌گذارد. اگر از ابتدا بدانیم که امر به معروف و نهی از منکر شخصی حتی اگر با بیان نرم و مهربان مطرح شود باز هم موجب دعوا می‌شود، لازم نیست این کار را انجام بدهیم.

اما اگر کسی فکر کند شاید تذکرش اثری داشته باشد اما بعد از تذکر دعوا بشود یا کسی آسیب ببیند آن موقع باید فرد خطاکار را سرزنش کرد نه کسی که امر به معروف و نهی از منکر کرده. چون او کار واجب را انجام داده است.