سال‌ها سفر برای کشف بناهایی که با مردم حرف می‌زنند!
به گزارش خبرنگار مجاهدت به نقل از مشرق، ویراست دوم کتاب «خشت و خیال» به نویسندگی کامبیز حاجی‌قاسمی و کامبیز نوایی توسط انتشارات سروش منتشر شده است. این کتاب، شرح مفصلی از معماری ایرانی اسلامی است و معنای عمیق نهفته در آثار معماری این دوره را به شیوه‌ای هنرمندانه و در عین حال پژوهش محور بیان کرده است. خوانندگان این کتاب می‌توانند به خوبی با معماری دوره فرهنگ اسلامی در ایران که محدوده آن از ظهور اسلام تا اواخر قاجاریه است، آشنا شده و درک بهتری نسبت به فضای معماری و حقایق نهفته در بناهای ساخته شده در این عصر دست پیدا کنند.
یکی از موضوعات بسیار مهمی که در این کتاب مورد توجه قرار گرفته بازدید میدانی از حجم زیادی از بناهای ساخته شده در عصر معماری ایرانی اسلامی است. به عبارت دیگر این کتاب برآمده از بررسی مهمترین بناها و آثار موجود دوره اسلامی است. آثاری که در شهرها، روستاها و … واقع شده و نویسندگان با بازدید از این آثار تلاش کردند پیوندی بین اندیشه و عمل برقرار کنند.
«خشت و خیال» به زبانی روان و نثری ساده نوشته شده است. این موضوع سبب شده است که مخاطب عام نیز بتواند بخش زیادی از این اثر را فهمیده و به خوبی با آن ارتباط برقرار کند. به عبارت دیگر، اگرچه نویسندگان این کتاب مصور، از معماران برجسته کشورمان هستند و به سبب موضوع تخصصی آن، انتظار می‌رود که کتاب دارای عبارت‌های تخصصی مرتبط با رشته معماری باشد اما نویسندگان تلاش کرده‌اند در عین پرداخت به مباحث فنی این موضوع، نثر ساده و روان مورد غفلت قرار نگیرد.
این کتاب از یک مقدمه به نام «لطیفه نهانی» و ۹ گفتار اصلی تشکیل شده است.
«حریم و خلوت»، گفتار اول این کتاب به یکی از مهمترین موضوعات در طراحی بناها در معماری ایرانی اسلامی یعنی درون‌گرایی می‌پردازد. گفتار دوم آن با عنوان «نظم بلورین» به موضوع به‌کارگیری اشکال هندسی در بناها پرداخته و این هندسه را در ترکیب‌بندی بناهای موجود بررسی می‌کند. «گوهری در درون» نیز به هندسه سقف در این بناهای معماری پرداخته و فضای داخلی بناهای سنتی را مورد بررسی قرار می‌دهد.
گفتار چهارم خشت و خیال، «تار و پود پنهان» است. این گفتار نیز نگاهی به هندسه بناهای معماری دارد اما این هندسه را از زوایای باطنی به ویژه در ترکیب‌بندی حجم‌ها و نماها بررسی کرده است. در گفتار پنجم با عنوان «خاک و کیمیا» به کاربرد مواد و مصالح در این بناهای معماری پرداخته می‌شود؛ آجر، گچ، چوب، سنگ و … مصالحی بی‌جان‌اند اما وقتی در کنار هم قرار می‌گیرند به معجزه کیمیایی دست معمار، فضاهایی زنده خلق می‌شود. گفتار ششم «نقش عجب» نام دارد و در گفتار هفتم با عنوان «صدای سخن عشق» به رنگ‌های به‌کاررفته در بناهای معماری اشاره می‌شود. چیزی که معماری ایرانی اسلامی را از معماری مدرن تمییز می‌دهد.
«کلک خیال‌انگیز» گفتار هشتم این کتاب است و به موضوعی می‌پردازد که بیش از هر چیز دیگری در معماری ایرانی اسلامی اهمیت دارد؛ خط و کلام مقدس بخش مهمی از بناهای سنتی ایرانی اسلامی را تشکیل داده و عنصر تفکیک‌ناپذیر این سبک معماری است. در گفتار پایانی با نام «در گلستان خیال» نگاهی به طراحی فضای باز در بناهای سنتی ایرانی اسلامی شده است. حیاط، باغ و …. از مهمترین بخش‌هایی‌اند که در این گفتار مورد بررسی قرار می‌گیرند.
کتاب «خشت و خیال» در آستانه چاپ دوم خود از سوی انتشارات سروش قرار گرفته است. به این بهانه، گفت‌وگویی با کامبیز نوایی یکی از نویسندگان این کتاب داشتیم که در زیر از منظر می‌گذرانید:
کامبیز نوایی با اشاره به نامگذاری این کتاب گفت: «خشت» به معنای اثر است و «خیال» به معنای ایده‌آلی است که در ذهن و قلب هنرمندی وجود داشته است. بنابراین می‌توان گفت این کتاب نوعی تفسیر موضوعی است و سعی دارد با توضیح آثار معماری و چیزی که در بطن آنها رخ داده است، مخاطب را به سمت مفهومی ببرد که در قلب هنرمند وجود داشته است. دقت داشته باشید که رفتن از خشت به سمت خیال به معنای نقد کردن است. در حقیقت از صورت به معنا می‌رویم و برگشت آن یعنی از معنا به صورت آمدن، همان بازطراحی است که هنرمند برای خلق بنا به کارگرفته است. البته منظورمان از خشت، آجر نپخته نیست بلکه به معنای اثر معماری است و خیال هم رویایی است که طراح دوست دارد بدان برسد.
وی با اشاره به ۹ گفتار اصلی این کتاب خاطرنشان کرد: فصل‌بندی که در این کتاب انجام دادیم براساس ماهیت و طبیعتی است که در معماری ایرانی اسلامی نهادینه شده است. بدون شک اگر می‌خواستیم درباره معماری مدرن یا نامدرن حرف بزنیم، باید به گونه دیگری فصل‌بندی می‌کردیم.
او با اشاره به این که هر گفتار این کتاب، بخشی از اندیشه معماری ایرانی اسلامی را بررسی کرده است، گفت: هر کدام از گفتارهای این کتاب، بیانگر اندیشه ما درباره آن چیزی است که از معماری دوره اسلامی ایران فهمیدیم؛ در حقیقت هر کدام از این گفتارها یک المان از معماری دوران اسلامی را به صورتی موشکافانه مورد بررسی قرار داده است. برای مثال نقوش یکی از بحث‌های مفصل در معماری ایرانی اسلامی است که در گفتار «نقش عجب» مورد بررسی قرار گرفته است یا «تار و پود پنهان» درباره هندسه باطنی معماری این دوره است.
نویسنده کتاب «خشت و خیال» با تاکید بر اینکه معماری اسلامی در ایران را تا اوایل دوره قاجاریه مورد بررسی قرار داده است، گفت: در دوران قاجاریه، از جایی به بعد شاهد حضور معماری فرنگی هستیم. وقتی درباره معماری اسلامی حرف می‌زنیم، منظورمان فقط معماری کشورهای اسلامی نیست بلکه منظورمان حکمت و حقیقتی است که در دل فرهنگ اسلامی وجود دارد. جالب است بدانید معماری بسیاری از کشورهای همسایه ما تحت تاثیر معماری ایرانی اسلامی است، چیزهایی که در ترکیه، هند، عثمانی، آندلس، اسپانیا و مراکش دیده می‌شود نوعی از معماری ایرانی اسلامی‌اند و البته ذیل مفهوم بزرگتری به نام فرهنگ اسلامی قرار می‌گیرند.
وی اضافه کرد: البته نکته مهمی که در این بین وجود دارد، نقش محوری ایران است. به عبارت دیگر همانطور که ایران در ادبیات، عرفان و فلسفه اسلامی نقش مهمی دارد، در معماری نیز چنین است. معتقدم اگر دو قطب در معماری اسلامی داشته باشیم، ایران یک طرف آن است و اسپانیا و مراکش قطب دیگراند. از این رو آثار معماری بی نظیری در ایران وجود دارد که در این کتاب سعی کردیم به اکثر آنان بپردازیم.
نوایی ضمن اشاره به تلاش‌های معماران و باستان‌شناسان خارجی برای شناخت معماری ایرانی اسلامی گفت: باستان‌شناسان زیادی به ایران آمدند. جمعی از آنان سال‌ها در مسجد جامع اصفهان، عالی‌قاپو و … کار کردند و حقایقی که از آنان از این آثار بیرون کشیدند، بسیار آموزنده بوده است. برای مثال، آقای آرتور پوپ و همسرش سال‌ها در ایران زحمت کشیدند، سفرهای بسیاری کردند و توانستند کتاب‌های زیادی درباره معماری ایرانی بنویسند. او این قدر در ایران حضور داشته است که عاشق ایران شده و وصیت می‌کند در کنار پل خواجو دفن‌شان کنند. آندره گدار نیز که رئیس دانشکده معماری دانشگاه تهران بود سال‌ها در این زمینه کار کرده است. با این حال معتقدم که لازم بوده خود ما هم تکانی بخوریم و کاری انجام بدهیم. معتقدم که خود ساختمان‌ها و آثار معماری به جای مانده با ما حرف می‌زنند و می‌گویند ما منبع دست اول هستیم. معماران این بناها سال‌هاست که فوت کرده‌اند و طبیعتا نمی‌توان سراغ‌شان رفت اما حرفشان را در اثرشان بیان کرده‌اند و اگر بتوانیم بناهای به‌جای مانده را به خوبی تفسیر کنیم گویا که با خود آنان صحبت کردیم.
وی با اشاره به اینکه بخش زیادی از عمر خود را صرف نوشتن این کتاب کرده است، گفت: بنده و آقای حاجی قاسمی سال‌ها زمان گذاشتیم تا آثار معماری را بخوانیم. گردآوری و نگارش کتاب از دهه ۱۳۶۰ آغاز شد. در آن زمان کتاب‌هایی که نوشته شده بود را کنار گذاشتیم و شروع به سفر کردیم. سفرهای طولانی داشتیم تا بتوانیم همه آثار را ببنیم و به جزئیاتش پی ببریم. گاهی اوقات، بیش از ۲۴ ساعت در یک بنا حضور پیدا می‌کردیم و مجبور می‌شدیم در آنجا بخوابیم. سعی می‌کردیم با دقت فراوان از بخش‌های مختلف این بناها تصاویر تهیه کنیم و سپس آنها را به دفتر کارمان می‌آوردیم. روی عکس‌ها بحث می‌کردیم تا بتوانیم شناخت درست‌تری از آثار داشته باشیم. این شیوه از کار کمک‌مان می‌کرد که بهتر بتوانیم این بناها را نقد کنیم و حرفشان را دقیق‌تر بشنویم.
نوایی در بخش دیگری از صحبت‌های خود به نثر روان و ساده کتاب «خشت و خیال» اشاره کرد و گفت: چیزی که در خشت و خیال برای ما مهم بوده این است که چگونه به زبان ساده سخن بگوییم، درست است که این کتاب، درباره معماری است و شاید در مواردی اصطلاحات تخصصی داشته باشد اما سعی کردیم زبان آن برای همه قابل فهم باشد. همواره تلاش کردیم جوری بنویسیم که برای همگان راحت فهم باشد و مبانی مطرح شده در کتاب به سرعت فهمیده شود. به همین دلیل پس از چاپ اول کتاب، بازخوردهایی از کسانی داشتیم که رشته‌شان معماری نبوده است اما کتاب را خواندند و آن را فهمیدند.
او در مورد تغییرات این کتاب از چاپ اول به دوم توضیح داد و گفت: همانطور که می‌دانید این کتاب در سال ۱۳۹۱ به چاپ رسید و در همان سال موفق شد جایزه کتاب سال را دریافت کند و در ادیبهشت‌ماه سال ۱۳۹۲ جایزه کتاب دو سالانه منوچهر مزینی که از جوایز مهم معماری و شهرسازی است را دریافت کرد. برهمین اساس، چاپ اول کتاب خیلی زود تمام شد. از جمله تغییراتی که در چاپ دوم این کتاب مورد توجه قرار گرفت این بود که متن را دوباره بازخوانی کردیم تا روان‌تر شود. دو بخش از کتاب یعنی «تار و پود پنهان» و «نقش عجب» خواناتر شد. علاوه بر این تصاویر را بهبود بخشیده و رنگی کردیم. نقوش به صورت بسیار واضح در کتاب به نمایش درآمده است و این موضوع برای اولین بار است که رخ می‌دهد. عکس‌ها جدیدتر شده و کیفیت عکس‌ها بهتر شده است. علاوه بر این با زحماتی که دوستان در انتشارات سروش کشیدند، کیفیت چاپ بسیار بهتر شده است.
نوایی در پایان صحبت‌های خود با تاکید بر این که دوست دارد کتابش بر دل‌ها بنشیند، اظهار کرد: این کتاب، کتاب درسی است. البته شنیده‌ام که به عنوان یکی از مراجع برای کنکور دکتری به شمار می‌رود. ترجیح می‌دهم خوانندگان، این کتاب را بخوانند و به دل بسپارند تا این که بخواهند حفظش کنند. این کتاب دوست دارد فرهنگ شیرین و بزرگ ما را در قلب‌ها بنشاند. بنابراین نثر کتاب را به گونه‌ای نوشتیم که در عین سادگی فاخر باشد.
ویراست دوم کتاب خشت و خیال در ۳۷۶ صفحه با شمارگان ۱۰۰۰ نسخه و با قیمت ۴۵۰ هزار تومان توسط انتشارات سروش چاپ و در اختیار علاقه مندان قرار گرفته است.
سال‌ها سفر برای کشف بناهایی که با مردم حرف می‌زنند! بیشتر بخوانید »