به گزارش نوید شاهد، در طول قرن بیستم، همزمان با شعلهور شدن آتش جنگهای جهانی و سرد، انسانها دریافتند که بقا نه تنها در میدان نبرد، بلکه در پناه گرفتن از ویرانیهای جنگ معنا مییابد. پناهگاهها بهعنوان سازههایی برای حفظ جان مردم و مراکز فرماندهی، به یکی از نمادهای مقاومت در برابر ویرانی بدل شدند.
از زیرزمین فولادی چرچیل در لندن گرفته تا بونکر بتنی هیتلر در برلین، از تونلهای عظیم لوسرن در سوئیس تا سازههای مرموز کوه چاینی آمریکا، هر یک نشانهای است از دلهره جهانی و تلاش برای زنده ماندن. این پناهگاهها گاه محل تصمیمهای سرنوشتساز سیاسی بودند، گاه پناهگاه هزاران زن و کودک در دل موشکبارانها و گاه پناهگاههای هستهای طراحیشده برای آخرالزمانی که هرگز نیامد.
در دل کوهها، زیر خیابانهای شهر، در اعماق زمین، سازههایی پدید آمدند که معیارهای جدیدی برای مهندسی مقاومت، تهویه، ایمنی و زندگی در بحران تعریف کردند. هر یک آینهای از ترس و آمادگی عصر خود بودند: از ترس بمبهای آلمان نازی گرفته تا هراس جنگ هستهای میان آمریکا و شوروی.
اکنون که سایه تهدیدات مدرن از جنگهای هوشمند گرفته تا حملات موضعی و پرندههای انفجاری بر جهان گسترده است، بازگشت به مفاهیم «فضای امن» و «پناهگاه چندمنظوره» بیش از گذشته معنا مییابد. پناهگاهها دیگر فقط سازههای بتنی نیستند؛ آنها نشانهای هستند از تلاش بشر برای ایستادن، برای حفاظت و برای امیدواری در تاریکترین لحظات تاریخ.
سنگرهایی برای بقاء در دل بحران
دکتر عبدالرضا سروقدمقدم، دانشیار پژوهشکده مهندسی سازه پژوهشگاه بینالمللی زلزلهشناسی و مهندسی زلزله با اشاره به ویژگیهای پناهگاهها در زمان اضطرار و جنگ، گفت: در کشور ما برخی فضاها تحت عنوان فضای امن یا پناهگاه شناخته میشوند، اما این اصطلاحات بهصورت دقیق استانداردسازی نشدهاند، ولی پناهگاهها برای این امر ساخته میشوند که توانایی تحمل فشار ناشی از انفجارهای هوایی یا زمینی را داشته باشند.
وی افزود: در بسیاری از ساختمانها، فضاهایی وجود دارد که بهعنوان پناهگاه طراحی نشدهاند، اما شرایط فیزیکی آنها نسبت به سایر فضاها به گونهای است که میتوان در مواقع خطر در آنجا پناه گرفت. این فضاهای امن به دلیل فاصله بیشتر از «بازشوها» و «دیوارهای بیرونی»، در مواقع خطر میتوانند بهعنوان فضای امن استفاده شوند. بهعنوان مثال، در زمان جنگ تحمیلی نیز توصیه میشد افراد از فضاهایی مانند اتاقهای داخلی، دور از در و پنجره، استفاده کنند تا موج انفجار کاهش یابد.
سروقدمقدم ادامه داد: اگر افراد میخواهند در آپارتمان خود بمانند، بهتر است در مکانهایی قرار گیرند که با محیط بیرون فاصله داشته باشد تا شدت موج انفجار کاهش یابد. همچنین رفتن به قسمتهای پایینتر ساختمان مانند راهپلهها یا پارکینگها نیز در صورت نبود پناهگاه، گزینه مناسبتری است.
دانشیار پژوهشکده سازه پژوهشگاه بینالمللی زلزلهشناسی و مهندسی زلزله، گفت: ایدهآل این است که فضاهای چندمنظوره برای پناهگاه طراحی شوند؛ فضاهایی که در زمان عادی برای فعالیتهای دیگر مانند انبار، ذخیرهسازی آب، سالن اجتماعات یا کلاس استفاده میشوند و در شرایط بحران بهعنوان پناهگاه عمل میکنند. چنین فضاهایی با در نظر گرفتن فشار انفجار و حتی اصابت مستقیم، باید با جزئیات خاصی در آرماتورگذاری و طراحی ساخته شوند.
این استاد سازه پژوهشگاه بینالمللی زلزلهشناسی افزود: در طراحی ساختمانهای معمولی مانند منازل مسکونی، اگر ساختمان مورد اصابت مستقیم قرار گیرد، انتظار حفظ ایمنی جانی ساکنان یا حتی قابل تعمیر بودن آن وجود ندارد. هدف اصلی در چنین شرایطی، محافظت از ساختمانهای مجاور برای جلوگیری از تخریب دومینووار است.
وی ادامه داد: پناهگاههای خاص مانند زاغههای مهمات یا مقرهای فرماندهی برای مقاومت در برابر اصابت مستقیم طراحی میشوند. مقررات ملی ساختمان نیز در مبحث ۲۱ به موضوع پدافند غیرعامل و طراحی فضاهای امن و پناهگاهها پرداخته، اما این مقررات بیشتر برای ساختمانهایی کاربرد دارد که احتمال برخورد مستقیم با آنها کم است.
استقرار در فضاهای امن ساختمان
سروقدمقدم با بیان اینکه در مورد زلزله نیز همین دیدگاه وجود دارد، خاطر نشان کرد: ما نمیتوانیم انتظار داشته باشیم ساختمانی که روی گسل ساخته شده، در زلزله شدید کاملاً ایمن بماند؛ مگر آنکه مطالعات ویژهای برای آن انجام شده باشد. در نتیجه در صورت اصابت مستقیم یا زلزله شدید، امنیت کامل قابل تضمین نیست.
وی افزود: توصیه همیشگی این است که افراد در شرایط اضطراری، از «بازشوها» فاصله و در فضاهای میانی و طبقات پایینتر ساختمان پناه بگیرند. چنین توصیههایی میتواند در جلوگیری از آسیبهای جدی مؤثر باشند.
دانشیار پژوهشگاه بینالمللی زلزلهشناسی اضافه کرد: در حال حاضر ضوابطی برای طراحی فضای امن و پناهگاهها داریم، اما باید فرهنگسازی و اطلاعرسانی بیشتری انجام شود تا هم مردم، فضاهای امن موجود در ساختمان خود را بشناسند و هم در طراحیهای جدید، به ایجاد پناهگاههای چندمنظوره توجه شود.
وی گفت: در مجتمعهای مسکونی به راحتی میتوان پناهگاههای زیرزمینی ایجاد کرد که در زمان صلح نیز کاربردهایی مانند انبار، ذخیرهگاه آب یا سالن اجتماعات داشته باشند. این نوع طراحی باعث میشود هم بهرهوری بالا برود و هم در مواقع بحرانی، فضاهایی مقاوم و ایمن در اختیار مردم باشد.
ایمنی مدارس و متروها در زمان جنگ
سروقدمقدم در پاسخ به این سؤال که آیا مدارس و یا متروها میتوانند فضاهای امن در زمان جنگ باشند، اظهار کرد: در مدارس نیز بهتر است فضاهای امن تعریف شود، ولی متروها نیز در شرایط اضطراری میتوانند بهعنوان پناهگاه مناسب عمل کنند.
وی تأکید کرد: متروها به دلیل اهمیت سازهای بالا و دقت بیشتر در طراحی و اجرا، معمولاً از ضریب ایمنی بالاتری برخوردارند و حتی برخی از آنها بهصورت خاص برای مباحث پدافند غیرعامل طراحی شدهاند و در برابر فشار انفجار مقاومت خوبی دارند.
این متخصص سازه تاکید کرد: در مجموع اگر اطلاعرسانی خوبی انجام شود و مردم بتوانند در زمان بحران خود را به این مکانها برسانند، قطعاً ایمنی آنها بهطور قابل توجهی افزایش خواهد یافت.
