بندر چابهار

به گزارش مجاهدت از مشرق، راهبرد مهجور «توجه به همسایگان» در دولت سیزدهم آرام آرام قدرت گرفت. ارتباط با کشورهای همسایه یکی از اولویت‌های دولت ناتمام سیزدهم بود و در این مدت، از همین رهگذر، تجارت غیرنفتی رشد کرد و رفته‌رفته راه‌های خنثی‌سازی تحریم‌ها و دور زدن آنها، احیا شد. به همین واسطه، کشورهای همسایه نیز از توسعه همکاری‌های اقتصادی، که لازمه و چه بسا زمینه توسعه روابط سیاسی است، استقبال کردند.

با روی کار آمدن دولت موسوم به وفاق، جمعی از همان پویندگان راه اعتماد به غرب در مناصب مختلف، به‌ویژه‌اقتصادی قرار گرفته‌اند و به بهانه‌های مختلف از ضرورت مذاکره مستقیم با آمریکا حرف می‌زنند.

البته این نگاه در دستگاه دیپلماسی کشورمان که راهبر جهت‌دهی به سمت‌وسوی سیاست خارجی و صدالبته چگونگی تأمین منافع جمعی است، فرق می‌کند و هنوز کسانی هستند که به کشورهای همسایه بها بدهند. افغانستان یکی از همین کشورهای همسایه است که همواره یکی از صدنشین‌های صادرات کشورمان بوده و از این رهگذر کلی ارزآوری برای کشور صورت گرفته است.

فرازوفرود ذات هر نوع ارتباطی است و دامن‌گیر ارتباط تهران -کابل نیز شد. فرار رئیس اجرایی دولت پیشین افغانستان که وابسته به آمریکا بود، راهی را برای گروهی باز کرد که مردم افغانستان در مقابل آنها مقاومتی نداشتند بنابراین وقتی مردم افغانستان حکومت سرپرست را به عنوان متولی اداره کشورشان پذیرفتند، دیگر کشورها با در نظر گرفتن اقتضائات، خطور قرمز و چگونگی تأمین منافع جمعی‌شان، درباره چگونگی ارتباط با آنها وارد رایزنی می‌شوند.

فراتر از این اصل پذیرفته شده بین‌المللی، جمهوری اسلامی ایران همواره کمک به مردم مسلمان افغانستان را جز دکترین سیاست خارجی خود می‌داند و تحصیل دانش‌آموزان و دانشجویان این کشور در ایران و همچنین پذیرایی تهران از میلیون‌ها تبعه این کشور مصداق عینی این مدعاست. جمهوری اسلامی ایران همواره معتقد بوده و در عمل نیز ثابت کرده است که توسعه رفاه و پیشرفت اقتصادی و اجتماعی کشورهای منطقه و همسایگان به نفع همه است و قاعدتاً افغانستان نیز از این قاعده مستثنی نیست. از قضا توسعه رفاه در این کشور، منجر به بازگشت اتباع افغانستانی حاضر در ایران به کشورمان می‌شود و این همان چیزی است که مردم ایران می‌خواهند. از طرفی توسعه رفاه عمومی در افغانستان بستری برای افزایش امنیت و کاهش بزه‌های گوناگون از جمله سرقت و قاچاق مواد مخدر است و به ثبات امنیت در مرزهای جنوب شرقی کشورمان نیز کمک می‌کند.

البته کمک به توسعه افغانستان منافاتی به نقدهای موجود به حکومت سرپرست این کشور نیست ولی دلیل نمی‌شود راه‌های تأمین منافع جمعی مردم کشورمان بسته شود. حل معضل حق‌آبه از این گذر، به تنهایی ارزش رایزنی با حکومت سرپرست افغانستان را دارد. با در نظر گرفتن جمعی جهات، مسئول دستگاه دپیلماسی کشورمان، در رأس هیئتی وارد کشور افغانستان شد و در خصوص موضوعات مختلف به رایزنی و گفت‌وگو با مقامات این کشور پرداخت. البته خروجی این رایزنی‌ها، چگونگی کنش آتی با این کشور را رقم خواهد زد.

دیدار عراقچی با سرپرست وزارت امور خارجه افغانستان؛ گفتگو پیرامون «مهاجران» و «حقآبه»

وزیر امور خارجه کشورمان، در جریان سفر به کابل، با «مولوی امیر خان متقی» سرپرست وزارت امور خارجه افغانستان دیدار کرد.

در این دیدار دو طرف در مورد موضوع همکاری‌های اقتصادی، وضعیت اتباع افغانستانی در ایران، مسائل آب، امنیت و مرزهای مشترک، و نیز تحولات منطقه بحث و تبادل نظر کردند.

عراقچی اهمیت همکاری افغانستان برای تأمین منافع دو ملت از جمله در رابطه با موضوع آب، موضوع مهاجرین افغانستانی، امنیت مرزهای مشترک را خاطرنشان کرد و بر آمادگی جمهوری اسلامی ایران برای تقویت مناسبات در زمینه‌های مختلف اقتصادی و تجاری و فرهنگی بین دو کشور تاکید کرد.

متقی نیز در رابطه با مسائل آب بین دو کشور گفت: موضوع آب باید یک موضوع برای حفظ و ارتقای دوستی بین دو ملت باشد. افغانستان به تعهدات خود در زمینه تأمین حقابه‌های ایران پایبند است. کل منطقه به دلیل تغییرات اقلیمی درگیر خشکسالی است و افغانستان نیز قربانی خشکسالی است و ما به دنبال این هستیم که به هر دو طرف برسیم. هیچ مانع دیگری در این رابطه وجود ندارد و تنها مربوط به افزایش بارندگی است و انتظار داریم انشاالله امسال به خوبی انجام شود.

متقی همچنین با اشاره به اهتمام افغانستان نسبت به مقوله امنیت به ویژه امنیت مرز مشترک با ایران، بر تعهد حکومت سرپرست نسبت به اتخاذ همه تدابیر لازم جهت حراست از امنیت مرز و جلوگیری و مقابله با هرگونه شرارت و تروریسم که امنیت دو کشور را به مخاطره افکند تاکید کرد.

تامین حقابه ایران را تعهد شرعی و اخلاقی می‌دانیم

سید عباس عراقچی وزیر امور خارجه کشورمان در ادامه رایزنی‌های دیپلماتیک خود در کابل با «ملأ محمد حسن اخند»، رئیس الوزرا حکومت سرپرست افغانستان در محل ارگ حکومت سرپرستی دیدار و گفتگو کرد.

عراقچی با اشاره به موضوع مهاجرین غیر قانونی در ایران، تدوین طرح جامعی برای بازگشت اتباع غیرمجاز خواستار شد.

وزیر امور خارجه کشورمان گفت: هر تبعه افغانستان که می‌خواهد ایران بیاید قانونی به ایران سفر کند.

وی افزود: مردم ایران به مدت پنج دهه میزبان مهاجران و پناهندگان افغانستانی بوده‌اند و سیاست ما بدرفتاری با مهاجرین نیست.

وی به معاهده هیرمند و حق آبه ایران از رودخانه هیرمند اشاره کرد و گفت: موضوع آب را به جای اختلاف به موضوع همکاری تبدیل کنیم.

عراقچی با اشاره به نگرانی مردم سیستان و بلوچستان و کم آبی در این استان بر اصلاح ساختار سد کمال خان و جلوگیری از هدر رفت آب به «گود زره» تاکید کرد و افزود: برای اصلاح ساختار سد و تأمین حقآبه باید همکاری فنی داشته باشیم.

رئیس الوزرای حکومت سرپرست افغانستان با اشاره به حقآبه ایران از هیرمند تصریح کرد: حکومت سرپرست افغانستان سیاست جلوگیری از ورود آب به ایران را ندارد و به وزارتخانه‌های آب و کشاورزی دستور داده‌ایم آب باید به سوی ایران روان شود. در صورتی که یک قطره آب در اختیار داشته باشیم آن را با برادران ایرانی خود تقسیم می‌کنیم.

ملاحسن آخند گفت: میان ایران و افغانستان در خصوص حق آبه هیرمند معاهده مشخصی وجود دارد اما اگر معاهده‌ای هم نبود ما برادران ایرانی خود را از آب محروم نمی‌کنیم و این امر را یک وظیفه شرعی و اخلاقی و انسانی خود می‌دانیم.

رئیس الوزرای حکومت سرپرست افغانستان خاطرنشان کرد: رفت و آمد هیأت‌های ۲ کشور باید ادامه یابد زیرا در سایه این رفت و آمدها، برخی مشکلات جزئی میان ۲ کشور از جمله مسائل مرزی اگر پیش آید، حل و فصل می‌شود.

درخواست کابل برای تبادل اطلاعات با ایران برای مقابله با تروریسم

عراقچی در جریان سفر خود به کابل با مولوی «محمد یعقوب مجاهد» وزیر دفاع ملی این حکومت دیدار و گفت‌وگو کرد. در این دیدار دو طرف در مورد روابط افغانستان و ایران، به‌ویژه در حوزه دفاعی و امنیتی رایزنی کردند.

وزیر امور خارجه ایران با اشاره به پیوستگی امنیت کشورهای همسایه، بر اهمیت تقویت همکاری‌ها بین مراجع ذیربط ۲ کشور جهت حفظ و ارتقای امنیت در ۲ سوی مرزهای مشترک تاکید کرد.

عراقچی همچنین با مرور برخی نگرانی‌ها و چالش‌های موجود از جمله در رابطه با قاچاق مواد مخدر و تروریسم و ترددهای غیرمجاز از مرز مشترک، مقابله مؤثر با این نگرانی‌ها و چالش‌ها را مستلزم همکاری و هماهنگی نزدیک بین دستگاه‌های مربوطه در ۲ کشور دانست.

وزیر دفاع ملی حکومت سرپرست افغانستان در این دیدار ضمن تقدیر از رویکرد مثبت جمهوری اسلامی ایران نسبت به مردم افغانستان از جمله میزبانی صمیمی ملت ایران از میلیون‌ها مهاجر افغانستانی در ۴۶ سال گذشته، رابطه خوب و حسنه افغانستان با ایران را بسیار ارزشمند دانست.

او همچنین با اشاره به کوشش مستمر حکومت سرپرست افغانستان برای مقابله با ناامنی و تروریسم، خواستار تبادل اطلاعات و هماهنگی‌های بیشتر جهت پیشگیری و مقابله با این پدیده شوم شد.

وزیر دفاع حکومت سرپرست افغانستان در رابطه با امنیت مرز مشترک، اهتمام وزارت دفاع افغانستان برای تقویت امنیت مرزی از جمله از طریق بهبود و ارتقای توانمندی حرفه‌ای نیروهای مرزبانی این کشور، مساعدت در مدرنیزاسیون علائم مرزی و همکاری بیشتر با مرزبانی جمهوری اسلامی ایران را مورد تاکید قرار داد.

تاکید شورای علمای شیعه در افغانستان بر اهمیت استمرار و تقویت پیوندهای مردمی بین دو کشور

در ادامه این سفر و پس از دیدار با مقامات حکومت سرپرست، وزیر امور خارجه دیداری را با شورای علمای شیعه در افغانستان داشت.

در این دیدار شورای علمای شیعه افغانستان با قدردانی از میزبانی جمهوری اسلامی ایران از اتباع افغانستان در ۴۵ سال گذشته و فراهم آوردن امکانات زندگی و تحصیل تعداد زیادی از افغانستانی‌ها در مدارس و دانشگاه‌های ایران، بر اهمیت استمرار و تقویت پیوندهای مردمی بین دو کشور تاکید کردند.

اعضای شورای علمای شیعه افغانستان با ابراز مسرت از گسترش مراودات بین ایران و افغانستان، تقویت مناسبات دوجانبه را در راستای منافع دو ملت دانستند.

اعضای شورای علمای شیعه افغانستان همچنین با مهم توصیف‌کردن گسترش تماس‌های علمی و فرهنگی و مباحثاتی بین علمای دو کشور اعم از شیعه و سنی، این امر را برای ارتقای وحدت اسلامی بسیار مؤثر دانستند.

عراقچی نیز در این دیدار با اشاره به جایگاه مهم علمای شیعه و جامعه تشیع افغانستان در رشد و اعتلای علمی و فرهنگی و دینی این کشور، رابطه مودت‌آمیز و برادرانه میان اقوام و مذاهب مختلف تشکیل‌دهنده جامعه افغانستان را لازمه جامعه‌ای امن و مترقی دانست و بر ضرورت تقویت الفت و دوستی بین پیروان اقوام و مذاهب مختلف در افغانستان تاکید کرد.

برگزاری نشست بخش خصوصی ایران و افغانستان

در پایان دیدارها و در جریان این سفر نشست بخش خصوصی ایران و افغانستان با حضور سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان برگزار شد.

عراقچی در این نشست با اشاره به روابط نزدیک دو کشور گفت: ایران و افغانستان همسایه، هم‌زبان و برادر یکدیگر هستند. در طول چند سال گذشته حجم روابط اقتصادی ۲ کشور چندین برابر شده است و یکی از علت‌های آن بهبود امنیتی است که در مرزها و افغانستان به وجود آمده است و این موضوع به سرمایه‌گذاران کمک می‌کند که در این عرصه حضور بیشتری پیدا کنند، چرا که از مؤلفه‌های مهم برای سرمایه‌گذاران، امنیت و امنیت سرمایه‌گذاری است.

عراقچی در بخشی دیگر از صحبت‌های خود با اشاره به اهمیت موضوع بهبود امنیت و توجه جدی‌تر به آن ادامه داد: همان‌طور که اشاره شد، در طول چند سال گذشته تجارت بین ۲ کشور رشد کرده است ولی این رشد بالانس نیست و حجم عمده آن صادرات ایران به افغانستان است.

وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران تاکید کرد: ما برای واردات از افغانستان هیچ مشکلی نداریم و هر کالایی که بازار در ایران داشته باشد، راه برای آن جهت حضور در بازار ایران باز است.

عراقچی همچنین با اشاره به صحبت رئیس اتاق بازرگانی افغانستان مبنی بر اینکه تعرفه‌های ترجیحی بین ایران و افغانستان برداشته شود، گفت: باید این موضوع در نهادهای مرتبط از جمله وزارت صنعت و معدن ایران بررسی شود و من این خواسته دوستان افغانستانی را به همکارانم در تهران منتقل می‌کنم تا آن را بررسی کنند.

وزیر امور خارجه با اشاره به بحث صادرات مجدد گفت: دوستان ما در افغانستان می‌توانند روی این موضوع در بحث تجارت با ایران فکر کنند.

او همچنین در بخش دیگر صحبت‌های خود با اشاره به سخنان رئیس اتاق بازرگانی افغانستان در مورد بسته شدن حساب‌های برخی از شرکت‌های افغانستانی در ایران و مشکلات ایجاد شده برای تجار افغانستانی در این ارتباط گفت: این یک واقعیت است، البته فقط مختص دوستان افغانستانی نیست. در چند سال اخیر سیستم بانکی ما در راستای مبارزه با پولشویی انضباط بانکی سختی اجرا کرده است و در همین چهارچوب حساب‌های ناشناس بسته شده است، تعداد زیادی از این حساب‌ها مربوط به شهروندان ایرانی بوده است و بخشی از آن‌ها نیز ممکن است مربوط به دوستان افغانستانی باشد و اگر اشتباهی در این ارتباط رخ داده باشد می‌توان آن را بررسی و مورد بازنگری قرار داد.

اهدا نشان بخش خصوصی به عراقچی

در پایان این نشست نشان بخش خصوصی افغانستان به وزیر امور خارجه کشورمان اهدا شد.

تاکید بر توسعه بخش خصوصی ایران و افغانستان

سید عباس عراقچی در جریان سفر به کابل در آخرین دیدار خود با «نورالدین عزیزی» وزیر صنعت و تجارت حکومت سرپرست افغانستان دیدار و گفتگو کرد. او در این دیدار با تاکید بر ضرورت شناسایی و بهره برداری از فرصت‌های فراوان همکاری تجاری و اقتصادی بین دو کشور، تصریح کرد: جمهوری اسلامی ایران از توسعه فعالیت بخش‌های خصوصی دو کشور در حوزه‌های مختلف صنعتی-تولیدی، تجاری، کشاورزی، حمل و نقل و ترانزیت حمایت می‌کند.

نورالدین عزیزی، سرپرست وزارت صنعت و تجارت افغانستان نیز در این دیدار با اشاره به روابط خوب و دیرینه بین ایران و افغانستان و وجود پیوندهای تاریخی و دینی و زبانی و فرهنگی بین دو ملت، از میزبانی میلیون‌ها مهاجر افغانستانی طی چند دهه اخیر توسط مردم ایران قدردانی کرد.

وی همچنین با ارائه گزارشی از آخرین وضعیت روابط تجاری افغانستان و ایران، اهمیت بهبود مناسبات اقتصادی بین دو کشور و رفع موانع تجاری را خاطرنشان کرد و بر ضرورت فعال‌سازی بندر چابهار و ترانزیت کالا از طریق بندرعباس تاکید کرد.

سرپرست وزارت صنعت و تجارت افغانستان در ادامه به تشریح فرصت‌های خوب سرمایه‌گذاری در افغانستان اشاره کرد و گفت: وزارت صنعت و تجارت افغانستان مصمم است که راه‌ها را برای رونق تولید و بهبود وضعیت اقتصادی و صنعتی افغانستان و نیز سرمایه‌گذاری شرکت‌های ایرانی هموار کند.

دو طرف در این دیدار در مورد آخرین وضعیت مناسبات اقتصادی-تجاری ایران و افغانستان و راه‌های گسترش مراودات اقتصادی و تجاری بحث و تبادل نظر نمودند.

در ادامه، نشست مشترک تجار و فعالان اقتصادی ایران و افغانستان به میزبانی اتاق بازرگانی افغانستان با حضور دو وزیر برگزار شد.

ارزیابی عراقچی از سفر به کابل

در پایان این سفر، عراقچی در جمع خبرنگاران با اشاره به برخی از این موارد از جمله موضوع مهاجران، مواد مخدر و گروه‌های تروریستی از جمله القاعده و داعش، گفت: ما همیشه از تحولات در افغانستان تأثیرات جدی پذیرفتیم، بنابراین طبیعی است که نسبت به سرنوشت کشور همسایه خودمان و نسبت به تحولات و سیاست‌های آن باید حساس باشیم و بتوانیم آن را مدیریت کنیم.

وزیر خارجه ایران افزود: در طول سه-چهار سال گذشته نیز تحولات جدیدی در افغانستان رخ داده و حاکمیت جدیدی مستقر شده است؛ فارغ از اینکه ارتباط سیاسی ما در چه سطحی است و چگونه تعریف می‌شود مهم این است که ما مسائل متعددی را بین ۲ کشور داریم که باید به آن‌ها رسیدگی شود.

عراقچی تصریح کرد: ما مشکل آب، مهاجرین، امنیت مرزها، تجارت میان ۲ کشور و خیلی بحث‌های دیگر که همگی کاملاً جدی است با افغانستان داریم و برای ما مهم و تأثیرگذار است و طبیعی است که مدیریت این چالش‌ها از طریق گفت‌وگو و تعامل خواهد بود.

او تاکید کرد: فارغ از اینکه سطح روابط سیاسی ما چیست و چگونه تعریف می‌شود، واقعیات و چالش‌هایی در صحنه وجود دارد و همچنین منافعی برای ملت ما وجود دارد و ما در سیاست خارجی خود موظفیم این منافع را دنبال و تأمین کنیم و مردم از ما چنین انتظاری دارند.

وزیر خارجه ایران تصریح کرد: سفر من در همین راستا صورت گرفت که مسائل متعددی بین ایران و افغانستان وجود دارد و برای ما چالش و یا منافع ملی به شمار می‌روند و این‌ها را می‌بایست با مقامات حکومت سرپرستی افغانستان به بحث بگذاریم و بتوانیم به جمع‌بندی برسیم.

او ادامه داد: من امروز با رئیس الوزرای افغانستان ملاقات طولانی بسیار خوبی داشتم. با سرپرست وزارت خارجه بیش از چند ساعت گفت‌وگو داشتیم. همچنین با سرپرست وزارت دفاع دیدار کردم.

عراقچی گفت: در سه حوزه‌ای که ما احتیاج داریم بحث کنیم، ملاقات‌ها و رایزنی‌ها صورت گرفت و از نظر من بسیار خوب بود. یک اراده‌ای در طرف مقابل برای حل چالش‌ها و مشکلات وجود دارد و ما در مورد راهکارها صحبت کردیم، در مورد اینکه چگونه می‌توانیم منافعی را که برای ۲ کشور متصور است، تأمین کنیم و در مقابل از نگرانی‌ها بکاهیم و مسیر بهتری را طی کنیم.

وزیر خارجه ایران تصریح کرد: بحث امنیت مرزها بحث مهمی بود که امروز در مورد آن رایزنی صورت گرفت؛ تاکید ۲ کشور بر این بود که باید برای امنیت مرزها تدابیر بیشتری به کار گرفته شود.

او به موضوع آب نیز اشاره کرد و گفت: بحث آب، بحث جدی بود و الحمدالله رویکرد طرف مقابل، رویکرد سازنده‌ای است.

وزیر خارجه ایران در این ارتباط افزود: هم رئیس‌الوزرا و هم سرپرست وزارت خارجه افغانستان تاکید کردند که حقآبه ایران بر اساس معاهده هیرمند داده خواهد شد و حتی بالاتر از آن تعبیر بسیار زیبایی که داشتند این بود که اگر چنین معاهده‌ای هم نبود، وظیفه شرعی و انسانی ما حکم می‌کرد که آب را به ایران برسانیم.

او افزود: یک‌سری نکات فنی وجود دارد که باید رفع شود، البته بارش‌ها هم مؤثر است و پدیده خشکسالی پدیده‌ای است که کل منطقه را در برگرفته است ولی این‌که خشکسالی واقعاً در چه سطحی است و آب چه میزان است، خود این یک بحث فنی است که باید به صورت دوجانبه حل‌وفصل شود؛ در این خصوص توافقاتی صورت گرفته، اصل قضیه مورد تأیید دوستان ما در کابل است و ان‌شاءالله با پیگیری‌هایی که خواهد شد، امیدواریم این امر حل‌وفصل شود.

عراقچی خاطرنشان کرد: موضوع مهاجرین و افزایش تعداد آنان در ایران بحث جدی ما بود و توافق شد که ما راه همکاری را در پیش بگیریم که چگونه مهاجرین غیرقانونی بتوانند به صورت آبرومندانه به کشور خودشان بازگردند. نظر طرف افغانستانی در این خصوص مثبت است، البته این چیزی نیست که یک شبه اتفاق بیافتد ولی باید شروع شود.

عراقچی در پایان صحبت‌های خود در جمع خبرنگاران تاکید کرد: در مجموع سفر خوبی بود و اکنون درک بهتری بین ما و دولت موجود در کابل وجود دارد. منافع ما به نظرم تا حدود زیادی تأمین شده و می‌شود و از نگرانی‌ها کاسته شده است و ما این مسیر را ادامه خواهیم داد.

به گزارش مجاهدت از مشرق، تاریخ نشان داده است که هرگاه خواست شرق بر ارتباط استوار بوده مبتنی بر رفاه، فرهنگ و اندیشه بوده است. تمایل غرب به شرق نیز خالی از اندیشه و تاثیر فرهنگی و فناوری نبوده است اما استعمار کام ملت های شرق را تلخ کرده بود. بر اساس این تجربه تاریخی می توان نتیجه گرفت کریدورهای امروزی همگی مبتنی بر رفاه و امنیت باشد چون خصوصا در خاورمیانه پرتلاطم زمانی که مرزها محل عبور کالا باشد دیگر سلاح و ناامنی عبور نخواهد کرد. اما غلبه بر شرایطی که منجر به ایجاد یک مسیر مطمئن گردد دشوار است. نمی توان ناگهان مانند یک پیامبر از راه رسید و از میان بیابان و دریا مسیری را به سمت طلوع گاه خورشید ایجاد کرد. سده ها است که عصر وحی به پایان رسیده است و انسان با خرد و تجربه زمینی خود تنها گذاشته شده است. پس در این وانفسای کمبود منابع و تنش باید مسیری را ایجاد کرد که سرریز امنیت و رفاه آن موجبات توسعه پایدار محیط پیرامونی را فراهم سازد. در این خصوص، تجارب بشری ظرفیت الهام بخشی خلاقانه را دارند خصوصا تجارب مشترکی که به نوعی دارای عناصر مشترک فرهنگی هستند و در افسانه ها و روایات ها بازنمود می یابند.

سندباد دریانوردی افسانه ای است که در داستان‌های هزار و یک شب نیز از آن یاد شده‌است اما شخصیتی است که محدود به مرزهای خاورمیانه نیست و در جغرافیای اقیانوس هند و خلیج فارس به دریانوردی پرداخته است. سِندباد در زبان پهلوی به معنای نیروی اندیشه و همچنین به معنی بادی است که از سوی رود سند در هندوستان بوزد [۱] . اما در روی دیگر سکه، سندباد بازرگانی هوشمند ساکن بغداد است که در بندربصره و شاید هم سیراف ایران به کشتی نشسته و به تجارت، کار دیپلماتیک و ماجراجویی در اقیانوس هند می پردازد. سندباد نماد خطرپذیری، اندیشه و تجارت است که به رفاه نیز ختم می شود. هرچند که هزار و یک شب یک اثر ادبی عراقی است اما ریشه شخصیت سندباد به قصه‌های عامیانه ۶۰۰ سال گذشته در کتابی موسوم به سندبادنامه است که ظاهراً از ترجمه داستان‌های هندی در دروه ساسانی به فارسی است [۲] . درنتیجه می توان گفت، سندباد شخصیتی نمادین و حاصل امتزاج فرهنگی هندوستان، ایران و عراق است که می تواند الهام بخش احیای روابطی عقلانی و تجاری در جهت رفاه و توسعه میان هند، ایران وعراق گردد.

چابهار به عنوان یک بندر واسطه (intermediator port)

ایران و هند روابط تاریخی گسترده و عمیقی دارند و همکاری در بندر چابهار اوج اعتماد متقابل دو کشور را نشان می دهد. سابقه علاقه هند به بندر چابهار به ۲۰۰۳ بازمیگردد که به خاطر تحریم ها پیشرفتی نداشت. متعاقبا هند در سال ۲۰۱۵ برای سرمایه گزاری در بندر چابهار ابراز علاقه کرد و برای مشارکت در آن معافیت آمریکا را اخذ کرد. این موضوع به یادداشت تفاهم (MoU) بین دو کشور ختم شد. هند بخش مهمی از کریدور اتصالی شمال جنوب (INSTEC) است که در خاک ایران از بندر عباس آغاز و به اروپا وصل می شود. درنتیجه، بندر عباس ایران ذیل INSTEC و بندر چابهار دو بندر کریدوری هستند که مورد بهره برداری و مشارکت هند است.

ایران و هند صرفا در خصوص بندر چابهار دارای موافقتنامه هستند و چابهار در حال حاضر جزئی از موافقتنامه کریدور شمال – جنوب محسوب نمی شود، اما به نظر می رسد مشارکت هند در توسعه بندر چابهار می تواند سنجه و معیاری جهت بررسی میزان جدیت هند نسبت اتصالات کریدوری باشد. مقرر است خط ریلی از بندر چابهار به شبکه سراسری ریلی ایران متصل شود که کمتر از ۱۶۰ کیلومتر از آن برای ساخت باقی مانده است. امکانات موجود در بندر چابهار و بندرعباس ظرفیت تبدیل به کانون ترانزیت کالا و همچنین مشوق ها و تخفیفات در هزینه های ترمینالی و انبارداری را دارند. بندر چابهار یک بندر عمیق (Chabahar is a Deep Water Port) است که خارج از حوزه خلیج فارس و مشرف به اقیانوس هند واقع است. در صورت تکمیل ریل اتصال کریدوری چابهار، عملا این بندر به کریدور ریلی شرق به غرب و شمال به جنوب ایران متصل خواهد شد که ظرفیت عظیم کریدوری را فراهم می کند. در آخرین تحولات، هر دو کشور در May ۲۰۲۴ توافق ده ساله ی مدیریت بندر چابهار را امضا کردند. اندکی بعد، هندوستان با ایجاد کنسرسیومی از قصد خود برای ورود جدی تر به عرصه کریدوری خبر داد. این کنسرسویوم متشکل از سه شرکت دولتی India Ports Global Ltd (IPGL)، Sagarmala Development Co Ltd (SDCL) و Indian Port Rail and Ropeway Corp Ltd (IPRCL) است. لازم به ذکر است هم اکنون نیز شرکت IPGL مسئولیت مدیریت بندر چابهار درنتیجه قرارداد ۱۰ ساله ایران و هند را دارد و این می تواند ظرفیت خارق العاده ای پیش روی توسعه ارتباطات کریدوری هند، ایران و عراق باشد. هماهنگی شرکت ریلی IPRCL ذیل این کنسرسیوم با IPGL و تمرکز SDCL بر تامین مالی و جذب فاینانس می تواند حلقه های مفقوده اتصالات کریدوری منطقه میان هند، ایران و عراق را به شکل بی سابقه ای شکل و توسعه دهد.

پلتفرم راه توسعه عراق

امضای قرارداد بلندمدت دوجانبه بین ایران و هند و تعهد هند برای توسعه و راه اندازی پایانه بندر چابهار می تواند بستر مهم لجستیکی مشارکت کریدوری هند و ایران را فراهم آورد. برای تحقق ظرفیت های تجاری و راهبردی این قرارداد لازم است این مشارکت لجستیکی با یک پروژه کریدوری دیگر با هدف حمل کالا از هند به سایر نقاط اروپا ادغام شود. در غیر این صورت منافع این قرارداد دست کم از لحاظ اقتصادی برای هند و ایران بسیار محدود خواهد بود و چه بسا ممکن است این قرارداد در میان مدت و بلندمدت منافع کلان اقتصادی دو کشور را تأمین نکند. مسیر اتصال و پیوند تجاری و اقتصادی بین هند و اروپا را می توان یکی از مؤلفه های مهم نظم اقتصادی آینده در منطقه غرب آسیا در نظر گرفت و این موضوع وابسته به تصمیم هند در هم افزایی ظرفیت های کریدوری است. با توجه به این ملاحظات، کریدورهای منتهی به اروپا در قالب چهار مسیر زمینی از منطقه عبور می کنند. درحال حاضر بخشی از کریدور کمربند و یک راه چین و عمده مسیر INSTEC از ایران عبور می کنند. کریدور IMEC نیز که از مسیر خلیج فارس به امارات متصل می شود نیز دارای مشکلات متعددی است [۳] و بعد از ۷ اکتبر ۲۰۲۳ غیرقابل اطمینان و غیرعملیاتی شده است. در نهایت، می توان به کریدور راه توسعه عراق اشاره کرد که مسیر جدیدی برای اتصال به اروپا محسوب می شود.

عراق کشور مهمی در خاورمیانه است. عراق به دلیل اهمیت ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیک غیرقابل اجتناب و اهمیت تاریخی و فرهنگی گسترده آن جزئی از همسایگی دور هند (extended neighborhood) به شمار می رود. عراق طی یک دهه گذشته همواره جز بزرگترین تامین کننده های نفت خام به هند بوده است که برای چندین برهه خصوصا اکنون، بیشترین صادرات نفت خام به هند را دارد. با این حال، روابط هند و عراق آنچنان که باید چارچوبی برای توسعه هدفمند نداشته است. این درحالی است که گسترش ارتباطات کریدوری هند از طریق بندر چابهار با اتصال به راه توسعه عراق می تواند اهمیت لازم و شایسته را به روابط هند با ایران و عراق بازگرداند. طرح راه توسعه عراق یک کریدور تجاری پیشنهادی با محوریت عراق برای اتصال به اروپا است. انتظار می رود این پروژه تا سال ۲۰۵۰ در سه فاز تکمیل شود و به عنوان پلتفرم کریدوری به بهره برداری برسد. راه توسعه عراق متشکل از مسیر ریلی و جاده ای از جنوب تا شمال عراق است که قرار است از طریق ترکیه به اروپا متصل شود. با این وجود، این پروژه مانند IMEC متکی به عبور از خلیج فارس است.

اساسا ابتکارات کریدوری مبتنی بر خلیج فارس دارای ریسک بالا و اطمینان پذیری (reliability) پایین هستند. این تنگه یکی از شلوغ ترین کریدورهای دریایی است که عمدتاً مملو از تانکرهای نفت و گاز است که آن را نیز خطرناک می کند. تحمیل بار ترانزیتی و ترافیک بیش از حد به کریدور، به ویژه در فصل اوج صادرات انرژی، بقای هر کریدوری را تهدید می کند. این امر بیانگر غیرقابل اعتماد بودن و غیرقابل پیش بینی بودن است و هزینه حمل و نقل را افزایش می دهد [۴] . این برای هر کریدور اقتصادی فاجعه است. علاوه بر این، در صورت بروز هرگونه حادثه دریایی در این تنگه، اختلال در عرضه نفت، تجارت دریایی و قیمت نفت، به ویژه زمانی که ذخایر جهانی نفت پایین باشد، پیامدهای جدی خواهد داشت. این به نوبه خود ریسک کلی سرمایه گذاری در پروژه ای را که وابسته به عبور از تنگه هرمز است افزایش می دهد. این درحالی است که بندر چابهار خارج از خلیج فارس و مشرف به اقیانوس هند است و درنتیجه از مخاطرات خلیج فارس فاصله دارد.

پنجره فرصت(Window of Opportunity)

هند می تواند از چابهار برای دور زدن خطر و ترافیک تنگه هرمز برای اتصال به راه توسعه عراق استفاده کند. خط ریلی که چابهار را به شبکه ریلی ملی ایران متصل می کند تقریباً تکمیل شده است. به محض تکمیل، هند در برابر گزینه های متعددی از مسیرهای ارتباطی شرق به غرب و شمال به جنوب قرار می گیرد. تنوع دسترسی هند به اروپا از طریق ایران بواسطه اتصال به راه توسعه و نیز تاکید بر INSTC به نفع استقلال راهبردی هند است. ایران به خاطر وسعت و موقعیت جغرافیایی خود می تواند بستر مناسبی برای راهبردها و آرمان ها کریدوری هند باشد. اکنون سه طرح اتصال ریلی از ایران به عراق وجود دارد که دارای این ظرفیت هستند تا به محض تامین سرمایه، اراده سیاسی و مشوق های ترانزیتی تکمیل شده و هرکدام نقش منحصربه فردی در اتصال کریدوری هند به راه توسعه و نهایتا اتصال به اروپا ایفا کنند.

سه طرح اتصال فوق، خط ریلی شلمچه (ایران) – بصره (عراق)، خط راه آهن و جاده خانقین (ایران) – بغداد (عراق) و در نهایت، پروژه توسعه خط راه آهن ایران به استان کردستان ایران است که البته به حدود ۲۰ سال قبل باز می گردد و قرار بود در فازهای بعدی تا مرز باشماق در مریوان (ایران) و خاک عراق امتداد یابد. در حال حاضر خط ریلی ایران تا سنندج (ایران) کشیده شده و در صورت تکمیل تا مرز باشماق، شبکه ریلی کشور از سومین نقطه به عراق وصل خواهد شد. در سمت اقلیم کردستان عراق نیز، مقامات به دنبال احیای پروژه مشابهی مربوط به ۲۰۰۶ هستند که راه آهن اقلیم را به ترکیه و ایران متصل می کند. اقلیم در ۲۰۲۲ با شرکتی آلمانی برای توسعه زیرساخت های ریلی اقلیم در دو رشته ریلی توافقی امضا کرد. در ۲۰۲۳ نیز امکان سنجی پروژه توسط یک شرکت اسپانیایی انجام شده است. رشته ریلی نخست، ابراهیم خلیل در مرز ترکیه را به نقطه‌ی مرزی پرویزخان در قصر شیرین (ایران) از طریق اقلیم متصل می کند، و در رشته ریلی بلقوه دوم، مناطق کوهستانی ایران، عراق فدرال و کردستان عراق را به هم متصل می‌کند. این پروژه هم اکنون در مرحله طراحی و فرآیند مناقصه است.

تحولات کنونی همگی بر اساس روندهای فزاینده ثبات سازی انجام می شود. همه کشورها ممکن است دارای چالش های دوجانبه باشند، به ویژه در مناطقی مانند غرب آسیا. تحولات مثبت دیپلماتیک اخیر بین ایران و کشورهای شورای همکاری خلیج فارس [۵]، به ویژه با عربستان سعودی [۶]، نویدبخش منطقه ای با ثبات تر از نظر سیاسی و مهمتر از آن ثبات سیاسی در ایران است. علاوه بر این، از سرگیری روابط ایران و عربستان موجب تلطیف مواضع سنی و شیعه را در بسیاری کشورها از جمله هند نیز شده است [۷] . در خصوص عراق نیز علی رغم اینکه عده ای معتقدند عراق دارای ثبات سیاسی کافی برای سرمایه گزاری نیست، اساسا ورود ترکیه موجب افزایش اطمینان پذیری (reliability) این کشور برای جذب سرمایه گزاران منطقه ای [۸] و حتی اقبال بانک های اروپایی [۹] برای سرمایه گزاری شده است. این طیف معتقد هستند اساسا اگر عراق توسعه پیدا کند و پروژه ای مانند راه توسعه عملیاتی شود، ثبات سیاسی نیز ایجاد خواهد شد. علی رغم این تحولات، اگر هند به دنبال ارتقا در نظم بین الملل است، علاقه و توجه و اتصالات کریدوری ایران و هند نباید منوط به ثبات سیاسی در غرب آسیا باشد. شرایط غرب آسیا نیازمند ترویج و گسترش اقدامات ثبات ساز است و اگر کشوری در ثبات سازی مشارکت نکند، نباید انتظار مشارکت سیاسی و اقتصادی در آینده غرب آسیا را نیز داشته باشد چراکه رقابت بازیگران برای ثبات سازی و شکل دهی نظم منطقه بسیار زیاد است. از نمونه های آن می توان به تلاش چین [۱۰] برای اتصال ریلی به افغانستان و متعاقبا اتصال به کریدور شرق به غرب ایران اشاره کرد. یا می توان به تلاش چین و ترکیه برای احیای راه لاجورد در افغانستان اشاره نمود [۱۱]. به همین شکل، و علی رغم عدم حمایت رسمی از پروژه راه توسعه، سفیر چین در عراق کمتر از یک هفته پس از اعلام این پروژه، در دیدار با السودانی، نخست وزیر عراق، علاقه کشورش به بررسی فرصت های سرمایه گذاری در راه توسعه برای ارائه مشاوره فنی به دولت عراق در این زمینه را ابراز نمود [۱۲]. چنین تحرکاتی ظرفیت جدیدی برای ثبات سازی در افغانستان و عراق پیش روی چین قرار می دهد. این پنجره ای تاریخی است که کشورهای منطقه و تاثیرگزار از جمله هند باید از طریق اتصال کریدورها از آن بهره ببرند.

برای کشورهای درحال توسعه، رقابت کریدورها اساسا معنی ندارد. روابط نزدیک ایران و عراق با چین نباید به معنی تزلزل افق پیش روی همکاری های کریدوری در منطقه تلقی شود. ایران، و به همان اندازه، عراق به هیچ کریدوری تعلق ندارند. این برخلاف نقش تاریخی ایران در پیوند شرق و غرب است. مسئله ای که از جانب رسانه ها و اندیشکده های غربی درخصوص کریدور های تجاری مطرح می شود بیشتر ناظر بر منفعت غرب در محدودسازی رشد اقتصادی و تحقق توسعه کشوهای آسیایی خصوصا هند است. ارتباط کریدوری هند به راه توسعه در عراق از طریق بندر چابهار می تواند موضوع یک ابتکار سه جانبه کوچک (minilateralist) باشد و به رشد و توسعه تجاری منطقه کمک کند و مسیری امن و کم ریسک از جنوب آسیا به اروپا ایجاد نماید. مسیری که نه گرفتار محدودیت های تنگه هرمز است و نه مستعد تاثیرپذیری از فلسطین به عنوان زخم تاریخی منطقه خواهد بود. بلکه همچون سندباد برآمده از نیروی تعقل و اندیشه است که از سوی رود سند در هندوستان به سمت اروپا خواهد وزید.

*فرزاد سلیمی فر؛ دکتری مطالعات هند، دانشگاه تهران

انتشار مطالب به منظور تبادل آرا و نظرات گوناگون جامعه است و الزاما به معنای تأیید کامل محتوای آن نیست.

[۱] جلال ستاری، پژوهشی درحکایت سندباد بحری، ص۹۳، نشر مرکز

[۲] رضا طاهری، هزار و یک روز، ص ۲۲، نشر نخستین

[۳] https://www.presstv.ir/Detail/۲۰۲۳/۱۲/۱۱/۷۱۶۲۰۹/India-Arab-Med-Corridor-needs-Iran-for-viability

[۴] https://unctad.org/system/files/official-document/rmt۲۰۱۹_en.pdf

[۵] https://www.voanews.com/a/iran-resumes-diplomatic-relations-with-uae-and-kuwait-talks-continue-with-saudi-arabia/۶۷۱۳۶۴۷.html

[۶] https://www.reuters.com/world/middle-east/iran-saudi-arabia-agree-resume-ties-re-open-embassies-iranian-state-media-۲۰۲۳-۰۳-۱۰/%۲۳:~:text%۳DIran%۲۵۲۰and%۲۵۲۰Saudi%۲۵۲۰Arabia%۲۵۲۰agree%۲۵۲۰to%۲۵۲۰resume%۲۵۲۰ties%۲۵۲۰in%۲۵۲۰talks%۲۵۲۰brokered%۲۵۲۰by%۲۵۲۰China,-By%۲۵۲۰Parisa%۲۵۲۰Hafezi%۲۶text%۳DDUBAI%۲۵۲FRIYADH%۲۵۲C%۲۵۲۰March%۲۵۲۰۱۰%۲۵۲۰(,East%۲۵۲۰from%۲۵۲۰Yemen%۲۵۲۰to%۲۵۲۰Syria.

[۷] https://kashmirobserver.net/۲۰۲۳/۰۳/۲۰/chinese-conundrum-in-middle-east-for-us-and-india/

[۸] https://mepei.com/the-importance-of-the-al-faw-port-and-the-iraqi-development-road-project-in-the-iraqi-turkish-cooperation/

[۹] https://asia.nikkei.com/Politics/International-relations/Turkey-pushes-۲۵bn-Iraq-transport-route-over-India-Europe-corridor

[۱۰] https://www.rai.ir/R-iP۴OA۱S

[۱۱] https://tolonews.com/fa/business-۱۹۱۷۶۸

[۱۲] https://www.bayancenter.org/wp-content/uploads/۲۰۲۴/۰۹/The-path-of-development.pdf

به گزارش مجاهدت از مشرق، امیر سرتیپ عزیز نصیرزاده عصر امروز دوشنبه برای بازدید از طرح‌های وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح در سواحل مکران سیستان و بلوچستان، از طریق فرودگاه کنارک وارد استان شد و مورد استقبال استاندار، نماینده مردم چابهار در مجلس شورای اسلامی و جمعی از مسؤولان استانی و محلی قرار گرفت.

وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح کشور در بدو ورود به استان در گفت‌وگو با خبرنگاران، گفت: این منطقه به لحاظ اقتصادی و فرهنگی دارای اهمیت است و وظیفه داریم در راستای توسعه همه جانبه این منطقه گام برداریم.

عزیز نصیرزاده با بیان اینکه بخش اقتصاد، سرمایه گذاری مناسبی در حوزه پتروشیمی و مواد غذایی در چابهار انجام داده است، افزود: سرعت بخشی برای تکمیل طرح‌های وزارت دفاع و اشتغالزایی برای نیروهای بومی از اهداف سفر به این منطقه است.