حقوق حیوانات

به گزارش مجاهدت از مشرق، نگهداری از حیوانات خانگی به ویژه سگ و گربه از موضوعاتی است که به سبب اثرگذاری سبک زندگی کشورهای دیگر بر جامعه ایرانی رو به فرونی نهاده و امروزه بسیاری از مردم به نگهداری از این حیوانات اقدام می‌کنند. از سوی دیگر به جهت بیماری‌های مرتبط با سگ و همچنین خلأ و اشکالات قانونی که برای حضور این حیوانات در محیط‌های شهری وجود دارد، چالش‌ها و مشکلاتی در این زمینه پدیده آمده است و این موضوع زمینه ایجاد دوقطبی میان موافقان و مخالفان نگهداری از حیوانات خانگی از جمله سگ را موجب شده است.

به همین جهت با افتخار دانش پور، کارشناس فقه اسلامی و عضو هیئت علمی دانشگاه مذاهب اسلامی پیرامون نگرش اسلام به نگهداری از حیوانات و همچنین احکام ویژه این مسئله گفتگو کردیم که حاصل آن را در ادامه می‌خوانید:

*در ابتدا به عنوان مقدمه درباره نگرش کلی فقه اسلامی نسبت به همزیستی انسان و حیوان و نگهداری از حیوانات توضیح بفرمائید.

نگاهی به آموزه‌ها و متون فقه اسلامی، به خوبی این مطلب را می‌رساند که حقوق چهارپایان، بلکه درختان و گیاهان نیز در این آیین، جایگاه ویژه دارد و هیچ گونه آسیب به این جایگاه را بَر نمی تابد. فقه با اینکه با زبان تکلیف سخن می‌گوید، از زیبایی‌ها، جلوه‌ها و نکته‌های اخلاقی نیز برخوردار است و پیوندی استوار با مقوله حق، حتی حق حیوان دارد.

اهمیت حق حیوان در فقه اسلامی تا جایی است که برخی دانشوران فقه در پاره‌ای موارد، آن را در زمره حق الله دانسته‌اند. به عنوان مثال مرحوم صاحب جواهر در بحث ودیعه می‌نویسد اگر مالک حیوان، به شخصی که حیوان را به امانت گرفته، بگوید به آن آب و علف نده، پذیرش دستور او روا نیست و بر او، آب و علف دادن حیوان، واجب است، زیرا باید حق الله، پاس داشته شود، گرچه آدمی حق خود را فروافکنده است.

حق الله بودن حق حیوان نیز می‌تواند بر این مهم استوار باشد که اگر چه بر اساس نصوص دینی مانند آیه شریفه: «والانعام خلق‌ها لکم»، چارپایان، برای خدمت رسانی و سوددهی به برترین آفریده‌ها، یعنی انسان، آفریده شده‌اند ولی این امر به هیچ وجه به معنای عزیز و گرامی نبودن آنها نزد خداوند و نادیده انگاری حقوق آنها نیست.

*لطفاً به برخی از مهمترین عناوین و مصادیق حقوق حیوانات که در فقه اسلامی تاکید شده است اشاره بفرمائید.

مورد نخست، حق حیات است. بخش مهمی از سخنان فقیهان در همزیستی با چارپایان، ناظر بر حق زندگی برای آنان و پافشاری بر بایستگی نگهداشت این حق بر انسان هاست. برای مثال اگر پیش شخصی، مقداری آب برای نوشیدن باشد و او بترسد که اگر با آن وضو بگیرد، دچار تشنگی شود، بر او واجب است تیمم کند و آب را صرف وضو نکند. مرحوم صاحب جواهر، پس از نقل این فتوا، می‌نویسد: اگر به تشنگی حیوانی که خونش محترم است نیز بترسد، حکم همین است، گرچه آن حیوان، سگ باشد.

مورد دوم، حق نفقه است. از جمله حقوق حیوان بر انسان، برآوردن آب و آذوقه آن است. البته مراد از حیوان هرگونه جانداری است که در خدمت انسان و برآورنده یکی از نیازهای او باشد. برخلاف حق حیات، که براساس آنچه از فقیهان نقل گردید و روایاتی که اشاره شد، فراتر از جانداران اهلی و دربرگیرنده هرگونه حیوانی است که جان و مال آدمی را به خطر نیندازد.

مورد سوم حق مسکن است. از جمله نیازهای اولیه حیوان، مکان استراحت و آرامش است. کوتاهی ورزیدن در این امر، افزون بر آنکه مورد نکوهش عقل است، از مصداق‌ها و نمونه‌های آزار و اذیت به حیوان است که مورد نکوهش و سرزنش شرع مقدس واقع شده. پیامبر (ص) در وصف لانه پرندگان می‌فرمایند: لانه پرندگان برای پرنده‌های آن امنیت و حرمت دارد، مبادا شب هنگام به لانه آنها دست درازی کنید. از این رو مرحوم صاحب جواهر، حق مسکن برای حیوان را در ردیف حق نفقه او می‌شمارد و می‌نویسد: واجب است برای برآوردن نیازهای حیوان: از خوراکی و آب و مکان به تلاش برخاست.

چهارمین حق حیوان، حق عدالت است. بی تردید نباید با حیوان به گونه‌ای رفتار شود که حیوان آزار و ستم ببیند. باید عدالت در حق حیوان به درستی و بی کم و کاست مورد توجه قرار گیرد. ستم بر حیوان از نظر شرع ناپسند، زشت و نفرت انگیز است و در این مورد عدالت ورزی مورد سفارش و تأکید قرار گرفته است. برای نمونه مرحوم صاحب جواهر می‌نویسد: حیوان را به بیش از آنچه توان دارد، مانند بردن بار سنگین و ادامه سفر، وادار نمی‌کنند و بدین جهت از سوار شدن سه نفر بر او و خواستن کاری که بر آن سخت دشوار است و با عرف و عادت ناسازگار، بازداشته شده است.

مورد بعد، حق آزار ندیدن است. بسیاری از حقوق و احکام چارپایان و جانداران، می‌تواند بر ناپسند بودن، یا حرام بودن آزردن آنها استوار باشد. برای مثال در کتاب مسالک مرحوم شهید ثانی چنین آمده: مستحب است شیر حیوان را تا آخر ندوشد و ناخن‌های خود را کوتاه کند، تا هنگام دوشیدن شیر، حیوان اذیت نشود.

ششمین حق، حق احترام است. بنابر نصوص فراوان و براساس ضرورت فقه اسلامی، انسان می‌تواند، بلکه شایسته است، از گوشت و شیر و دیگر فراورده‌های حیوان استفاده کند و از خدمات رسانی آن، بهره فراوان ببرد؛ اما این امر، به هیچ وجه، رواکننده بی احترامی به این آفریده و نادیده گرفتن کرامت الهی آن نیست.

هفتمین حق عبارت است از حق دوستی. می‌توان پاره‌ای از احکام و سخنان معصومان (ع) را دلیل بر این امر گرفت که گاه، حیوان به گونه‌ای حق دوستی بر انسان پیدا می‌کند که شایسته است مورد توجه او قرار گیرد. از باب نمونه، صاحب جواهر در احکام ذبح می‌نویسد: ناپسند است که انسان حیوانی را که خود پرورانده، سر ببرد.

هشتمین مورد، حق میهمانی است. براساس آموزه‌های فقهی و آداب پسندیده اجتماعی، اگر شخصی به خانه کسی وارد شود، نسبت به او حق میهمانی پیدا می‌کند. جالب اینکه برابر پاره‌ای از روایات، این حق، برای چارپایان و جاندارانِ بی آزاری که به منزل انسان پناه آورند نیز ثابت است.

آخرین حق نیز حق سرپرستی است. انسان حق ندارد حیوانش را به حال خود رها کند و به امنیت و نیازهای دیگر آن، بی توجه باشد. بنابرآموزه های دینی، حیوان در حکم زمین است که اگر صاحبش از آن رفع ید کند، دیگران می‌توانند برای آباد کردن آن پا پیش گذارند و به ملک خود درآورند.

باید تفاوت وضعیت مسکن و سکنی در گذشته را با شرایط امروزی مد نظر قرار داد چراکه در گذشته، منازل، فضاهایی روباز مانند حیاط یا حیاط خلوت داشتند که شرایط مناسبی به دور از اهل خانه جهت نگهداری حیوان خانگی را در خود داشت که امروزه با وجود تغییرات محسوس در مسکن انسان و تبدیل آن به محیط‌های آپارتمانی و ارتباط و همزیستی تنگاتنگ با اهل خانه و فزونی شرایط مزاحمت برای همسایگان عملاً شرایط مراقبت و نگهداری را سخت می‌کند

همه این حقوق برشمرده شده برای حیوان، نیک گویای این نکته است که حیوان، برخوردار از شأن و کرامت و منزلت الهی است و انسان حق ندارد به بهانه اشرف آفریده‌ها بودن، مقام و کرامت الهی این آفریده را نادیده انگارد. بنابراین در تعامل و همزیستی کاملاً حقوقش باید رعایت گردد.

*آیا نگهداری از حیوانات خانگی در شریعت اسلامی توصیه شده است؟

نگهداری حیوانات در خانه، مزایا و معایبی دارد و سبب می‌شود که نتوان هر حیوانی را در خانه نگهداری کرد؛ بدین ترتیب از نظر اسلام نگهداری بعضی از حیوانات در خانه مشکل دارد و بعضی دیگر مستحب است.

برای نمونه نگهداری برخی حیوانات در خانه برای دفع بلا مورد سفارش واقع شده است. در این رابطه در حدیث معتبر از امام صادق (ع) نقل شده است که «خروس بال گشاده سفیدی که در خانه باشد آن خانه و هفت خانه دور آن خانه را از بلاها نگاه می دارد».

پیامبر (ص) نیز فرمود: کسی که خروس سفید را در خانه نگهداری نماید از سه شر در امان خواهد بود: از کافر، از کاهن، از ساحر. همچنین بیان شده است که فردی نزد پیامبر (ص) آمد و از ترس خود شکایت کرد و از پیامبر (ص) درخواست کمک کرد و پیامبر (ص) به وی توصیه کردند که از یک جفت کبوتر نگهداری کن. در روایت دیگری امام علی (ع) فرمودند: بال زدن کبوتران شیاطین را می‌راند.

امام کاظم (ع) در روایتی به نگهداری حیواناتی چون کبوتر، مرغ و بزغاله اشاره کرده‌اند. روایتی از پیامبر (ص) نقل شده است که از حیوان خانگی مراقبت کنید چرا که شیاطین مشغول حیوانات شما شده و کودکان شما از شر شیاطین محفوظ خواهند ماند. علاوه بر این، نگهداری گوسفند در خانه به دلیل برکت آن نیز توصیه شده است. از حضرت صادق (ع) بیان شده است که هر که گوسفندی را نگهداری کند، خداوند روزی آن خانه را فزونی بخشد و به اهل خانه برکت بسیار می‌دهد.

در عین حال که اسلام به نگهداری از برخی حیوانات در خانه توصیه کرده است، حیواناتی مانند سگ و خوک را نجس می‌داند و نجاست آنها را به گونه‌ای بیان کرده که با پاک کننده‌ای پاک نمی‌شوند. همچنین نجاست این دو حیوان، از تماس با شیء و یا عنصر دیگر انتقال داده می‌شود؛ به این معنا که در اثر برخورد سگ با چیزی، آن عنصر آلوده و نجس می‌شود. وجود باکتری و ویروس‌هایی در بزاق دهان حیوان از جمله دلایلی است که موجب نجاست آنها شده است. به همین خاطر گفته شده است اگر ظرفی را سگ زبان بزند، می‌بایست آن ظرف را برای تمیز شدن به مراتب با خاک تطهیر کرد؛ همچنین وجود ویروس‌هایی در بدن سگ و خوک باعث پدید آمدن امراضی در بدن انسان می‌شود و احکامی درباره آن بیان شده است. از سوی دیگر نگهداری سگ در منزل به دلیل سروصدا که موجب آزار همسایگان می‌شود نهی شده است.

*بر اساس این توضیح، آیا نگهداری از سگ مطلقاً حرام است؟ سوال دیگر اینکه آیا عنصر زمان و مکان تفاوتی در حکم این مسئله ایجاد نمی‌کند؟

باید توجه داشت که استثنائاتی در این مورد وارد شده است. مثلاً دین اسلام نگهداری سگ را به جهت نگهبانی، پاسبانی و شکار منع نکرده. در همین رابطه امام صادق (ع) در مورد سگ نگهبان فرموده است: اگر در خانه‌ای سگ و یا سگ‌هایی نگهداری شود، فرشتگان به آن خانه نمی آیند؛ مگر آنکه سگ، نگهبان خانه باشد. البته نکته قابل تأمل در این زمینه این است که باید تفاوت وضعیت مسکن و سکنی در گذشته را با شرایط امروزی مد نظر قرار داد چراکه در گذشته، منازل، فضاهایی روباز مانند حیاط یا حیاط خلوت داشتند که شرایط مناسبی به دور از اهل خانه جهت نگهداری حیوان خانگی را در خود داشت که امروزه با وجود تغییرات محسوس در مسکن انسان و تبدیل آن به محیط‌های آپارتمانی و ارتباط و همزیستی تنگاتنگ با اهل خانه و فزونی شرایط مزاحمت برای همسایگان عملاً شرایط مراقبت و نگهداری را سخت می‌کند.

جا دارد اشاره کنم که کتب متعددی در رابطه با احکام این مسائل توسط محققان به رشته تحریر درآمده که علاقمندان می‌توانند جهت تحلیل و بررسی بیشتر به آنها مراجعه کنند از جمله کتاب آیت الله سیداصغر ناظم زاده که در این زمینه مباحث درس خارج دارند. در مباحث ایشان چنین آمده که تمام فقهای عظام شیعه امامیه و بزرگان مذاهب اهل سنت (غیر از مالک) به صراحت بر نجاست مطلق سگ، اعم از تربیت شده و ولگرد، فتوا داده‌اند. همچنین بیش از ده روایت مستند و معتبر به صراحت دلالت بر نجاست سگ دارد، بنابر این، ادعای طهارت سگ، خلاف نظر اجماع فقهای شیعه است؛ بلکه به فرموده صاحب جواهر خلاف ضرورت مذهب نیز می‌باشد.

با توجه به اهمیت شرعی موضوع نگهداری حیوانی مانند سگ و مخاطرات بهداشتی در این خصوص، فقها آن را مسئله‌ای عرفی نمی‌دانند که با تغییر شرایط سبک زندگی امکان تحول و تغییر در این احکام وجود داشته باشد؛ بدین جهت به نظرمی رسد حکمی لایتغیر باشد و متغیراتی مانند زمان و مکان بر آن بی تأثیرند.

* لطفاً به برخی از احکام مورد ابتلاء که در ارتباط با نگهداری حیوانات باید به آنها توجه داشت اشاره بفرمائید.

نکته اول اینکه نگهداری سگ در منزل اگر آزاد باشد و با زندگی انسان سر و کار داشته باشد، از نظر اسلام حرام نیست ولی کراهت شدید دارد، زیرا نجس بودن آن اگر با رطوبت باشد، سبب نجس شدن زندگانی و اثاث و لباس صاحب خانه می‌شود و کسانی که به اسلام معتقدند، اگر با رطوبت، با سگ ملاقات داشته باشند باید برای نماز خواندن و غذا خوردن، دست و لباس خود را تطهیرنمایند وگرنه عبادت و نمازشان باطل و خوردن غذا هم آلوده به نجاست باشد، حرام است. به طور خلاصه نگهداری سگ اگر در زندگی انسان باشد ممکن است از نظر بهداشتی برای مجموعه خانواده آسیب و آلودگی‌هایی به همراه داشته باشد و دلیل کراهت آن از همین جهت است و اینکه سگ را حمام می‌برند تأثیری بر رفع کراهت ندارد. بلکه تمام قطرات آبی که از او می‌ریزد نجس است.

هیچکس حتی شهرداری‌ها حق کشتن یا آزار رساندن به سگ ولو ولگرد باشد را ندارند مگر سگ‌های هار، یا ضرررسان، که بلامانع است و فقط حق کشتن آن‌ها را دارند و جایز نیست آنها را تا زنده‌اند آتش بزنند و یا مثله کنند

نکته دوم اینکه سگ بازی از نظر شرعی حرام نیست ولی کراهت دارد و افرادی که به سگ بازی مبتلا هستند، اگر با رطوبت یا با آب دهان سگ تماس دارند، باید در موقع خواندن نماز، خود و لباس خود را تطهیر نمایند، در غیر این صورت نماز باطل است و در موقع خوردن غذا اگر دست و دهان به تماس با سگ نجس شده آب بکشد بلامانع است وگرنه خوردن غذای نجس حرام است.

در ارتباط با خرید و فروش حیوان هم باید اشاره کنم خرید و فروش سگ اگر تربیت شده باشد، مثل سگ‌های شکاری، سگ گله و مراقب خانه و سگ پلیس و غیره، جایز است و رد و بدل پول بلامانع است؛ اما خرید و فروش سگ‌های کوچک زینتی که در خانه‌ها نگاهداری می‌شود، اگر تربیت شده‌اند و فایده عقلایی دارند با اینکه نجس‌اند ولی خرید و فروش آن‌ها جایز و بلامانع است. و نیز دریافت پولی که برای معالجه یا اصلاح موی او پرداخت می‌شود اگر عقلایی باشد، جایز و بلامانع است.

نکته دیگر اینکه هیچکس حتی شهرداری‌ها حق کشتن یا آزار رساندن به سگ ولو ولگرد باشد را ندارند مگر سگ‌های هار، یا ضرررسان، که بلامانع است و فقط حق کشتن آن‌ها را دارند و جایز نیست آنها را تا زنده‌اند آتش بزنند و یا مثله کنند؛ یعنی نباید حیوان ولو سگ هار و ضررسان را تا زنده است، دست و پا و گوش او را ببرند و اسلام از آن نهی کرده است.

مطلب بعد اینکه رفت وآمد و مهمانی به خانه افرادی که سگ دارند، ولو سگ در داخل زندگیشان است شرعا بلا مانع است؛ اما در صورتی که با سگ یا چیزهایی که با این حیوان نجس شده باشد، ملاقات با رطوبت صورت گیرد؛ برای نماز، خود و لباسشان را تطهیر کنند.

*در پایان اگر نکته‌ای برای جمع بندی دارید بفرمایید.

در مجموع از بیان این نکات به این نتیجه می رسیم که نگهداری از سگ در خانه و ویلا به منظورِ بهره بردن از منافع واقعی آن به خودی خود، اشکالی ندارد و به فریضه نماز و دعا و ارتباط با خداوند، نیز آسیبی وارد نمی‌کند؛ البته به شرطی که هیچ نجاستی در لباس و مکان نمازگزار نباشد؛ به این معنی که نباید مانع رعایت پاکیزگی و طهارت برای صحت عبادات و نماز باشد.

اما نگهداری از آن دسته از سگ‌هایی که به منظور سرگرمی خریداری شده‌اند، به خودی خود، باعث رویگردان شدن خداوند و دوری ملائک می‌شود و کم کم رحمت و عنایت پروردگار، از آن خانه و ساکنانش برداشته می‌شود. در همین زمینه امام صادق (ع) می‌فرمایند: «در خانه‌ای که سگ نگهداری می‌شود، نماز برپا نمی‌شود، زیرا فرشتگان و ملائکه در خانه‌ای که سگ در آن نگهداری شود، نمی‌گردند، مگر اینکه سگ نگهبان یا شکاری بوده و او را در قسمت مجزایی از خانه نگهداری نمایند که در این صورت ایرادی ندارد».

بنابراین مساله نجس بودن سگ، غیر از حرمت نگهداری از آن است. نگهداری از سگ برای کسانی که استفاده عقلایی و مجاز از آن ندارند، کراهت شدید دارد و در این احکام نیز اختلافی بین مذهب امامیه با سایر مذاهب اهل سنت نیست.

به گزارش مجاهدت از مشرق، از توله شیر گرفته تا مار پیتون و سمندر، سنجاب ایرانی، میمون رزوس، انواع پرنده مانند شاهین، بحری، هوبره و بالابان، انواع شاهین، انواع بی‌مهرگان، انواع خزندگان مانند لاک پشت‌های بومی و غیربومی، انواع مارها و ایگواناها جزو بیشترین گونه‌های وحشی هستند که به صورت غیرقانونی خرید و فروش و نگهداری می‌شوند.

قاچاق گونه‌های حیات وحش به یکی از بزرگترین تهدیدها برای تنوع زیستی کشور بدل شده است و تبلیغات در فضای مجازی با افزایش تقاضا و به‌دنبال آن افزایش عرضه و ترغیب مردم به نگهداری حیات وحش در منازل، این پدیده ناصواب را ترویج کرده است.

تمامی گونه‌های جانوری وحشی موجود در طبیعت اعم از گونه بومی و غیربومی، در رسته‌ حیوانات وحشی قرار دارند و «قاچاق حیات وحش» بعد از قاچاق سلاح و مواد مخدر یکی از پرسودترین انواع قاچاق در دنیا به شمار می‌رود.

قاچاقچیان حیات‌وحش به‌دلیل ناآگاهی مردم این قبیل حیوانات را قاچاق می‌کنند و به فروش می‌رسانند. درباره گونه‌های بومی نیز، بهار و تابستان فصول پررونق سوداگران حیات وحش است. در طول این فصول، بیشتر آگهی‌های آنلاین در شبکه های مجازی به چشم می‌خورد.

فروش همه گونه‌های حیات وحش در ایران غیرقانونی است. نگهداری، خریدوفروش، جابه‌جایی و نگهداری حیوانات حیات‌وحش و اجزای بدن مرده حیات‌وحش مانند تاکسیدرمی، شاخ، گوشت، پوست، سم و پنجه آن‌ها هم غیرقانونی است. بررسی‌ها بیانگر این است که ۲۵ درصد از گونه‌های آگهی شده برای فروش، در فهرست کنوانسیون بین‌المللی تجارت گونه‌های جانوری و گیاهی وحشی در حال انقراض (سایتیس) به عنوان گونه‌های ممنوعه در تجارت بین‌المللی مشخص شده‌اند.

براساس نتایج بررسی مراکز پژوهشی همچون مرکز پژوهش‌های مجلس، مهمترین دلایل قاچاق حیات وحش در کشور عبارتند از نیاز مالی، بیکاری، سرگرمی و لذت‌جویی، اظهار تفاخر و تمکن مالی، دلالی حیوانات زنده و محصولات حیات وحش، باورهای خرافی و ناآگاهی از عواقب قاچاق حیات وحش.

ناآگاهی عمومی یکی از مهمترین عوامل قاچاق حیات وحش است. در کنار مقابله قانونی با متخلفان، باید سازوکارهای اطلاع‌رسانی و آموزشی جدیدی برای افزایش دانش محیط زیستی در سطح عمومی تدوین و اجرا کنیم. این کار می‌تواند میزان تقاضا برای خرید گونه‌های حیات وحش را کاهش دهد و در نتیجه به کاهش «توله‌کشی‌ها» منجر شود.

به عنوان یک مثال عینی، نگهداری سنجاب ایرانی در منزل باعث کاهش جمعیت این گونه و در وسعت گسترده‌تر منجر به نابودی جنگل‌های زاگرس در کشورمان می‌شود. با کمال تاسف سودجویان گاهی برای زنده‌گیری سنجاب، اقدام به آتش‌زدن یا قطع درختان جنگلی می‌کنند، درحالی‌که سنجاب با جمع‌آوری دانه‌ها به بقای جنگل و زادآوری درختان جنگلی کمک می‌کند.

بدون تردید آگاهی جوامع محلی و مردم موجب می‌شود که هم از زنده‌گیری این موجودات از زیستگاهشان جلوگیری شود و هم مردم آگاهانه از خرید این جانوران و نگهداری آنها در خانه خودداری کنند. ما در سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان متولی حفظ تنوع زیستی کشور سه اقدام اصلی را در پیش خواهیم گرفت:

۱ -ما تلاش می‌کنیم در تعامل با سایر نهادهای نظارتی و انتظامی از سازوکارهای قانونی مقابله با این جرم آشکار و مجازات متخلفان استفاده کنیم. افزایش سطح همکاری میان سازمان حفاظت محیط زیست و ستاد مرکزی قاچاق کالا و ارز و استفاده از ظرفیت‌های بین‌المللی بخشی از این اقدامات خواهد بود.

۲ – به‌روزرسانی قوانین و مقررات مرتبط با قاچاق حیات وحش یکی دیگر از اقدامات بخش حقوقی سازمان خواهد بود که پس از مشورت با فعالان این حوزه و نهادهای پژوهشی و دانشگاهی نهایی می‌شود.

۳ – اما یکی از مهمترین اقدامات برای تحقق «قلمروی‌ امن» حیات وحش، اقدامات ایجابی و پویش‌های اجتماعی است که باید از طریق ایجاد شبکه همکاری با سازمان‌های مردم نهاد دنبال کنیم.

از همه فعالان محیط‌زیست، حفاظت‌گران، محیط‌بانان، پژوهشگران، حقوقدانان، کارشناسان زبده سازمان در ادارات کل استان‌ها و سایر دلسوزان دعوت کنم که پیشنهادهایشان را درباره سه اقدام بالا با ما در میان بگذارند.

* رئیس سازمان حفاظت ار محیط زیست