خاورمیانه

سرویس جهان مشرق – یکی از اولین و مهم‌ترین نکاتی که رهبر انقلاب پس از شهادت سید ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور فقید کشورمان، بر آن تأکید کردند، لزوم تداوم خدمات دولت و متوقف نشدن امور مهم داخلی و بین‌المللی در اثر این ضایعه بود. از جمله‌ی اموری که دولت شهید رئیسی به آن اهتمام جدی داشت و اصولاً نقطه‌ی تمایز این دولت با دولت پیش از آن در سیاست خارجی محسوب می‌شد، روی گرداندن از قدرت‌های امپریالیست غربی و توجه بیش‌تر به قطب‌های جدید قدرت در شرق و «جنوب جهانی» بود. شاید بتوان پررنگ‌ترین نمودِ این چرخش را عضویت کامل ایران در سازمان اقتصادی (و رفته‌رفته سیاسی و نظامی) «بریکس» دانست که میوه‌های آن اکنون آماده‌ی چیده شدن به دست دولت جدید، به ریاست آقای پزشکیان، خواهد بود.

رؤسای هیأت‌های اعزامی به نشست پارلمانی سال ۲۰۲۴ «بریکس» در شهر «سنت‌پترزبورگ» در روسیه. «محمدباقر قالیباف» (سوم از راست) رئیس هیأت اعزامی ایران، در حاشیه‌ی این نشست با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، دیدار، و در مورد مسائل مربوط به بریکس و همچنین روابط دوجانبه‌ی ایران-روسیه، تبادل‌نظر کرد. (+)

در بحبوحه‌ی حادثه‌ی سقوط بالگرد رئیس‌جمهور شهید و تب‌وتاب ایران برای انتخاب یک رئیس‌جمهور جدید، نشست مهمی تحت عنوان «انجمن پارلمانی بریکس» با حضور اعضای عالی‌رتبه‌ی پارلمان‌های کشورهای عضو این سازمان در شهر سنت‌پترزبورگ در روسیه برگزار شد. در رأس هیأت اعزامی ایران، محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس شورای اسلامی، قرار داشت که در حاشیه‌ی نشست با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، دیدار، و بر اهمیت دلارزدایی از روابط اقتصادی-تجاری اعضای بریکس و همچنین تداوم همکاری‌های دوجانبه میان ایران و روسیه در حوزه‌های امنیتی، منطقه‌ای، نظامی و فنی تأکید کرد. با توجه به تشکیل بریکس در تضاد مستقیم با یک‌جانبه‌گرایی آمریکایی-غربی، یکی از دلایل اهمیت بریکس برای ایران در مسیر عبور از تحریم‌های واشینگتن، ثروت هنگفتی است که در میان اعضای این سازمان تقسیم شده است.

دیدار «محمدباقر قالیباف» (چهارم از چپ) رئیس مجلس شورای اسلامی، با «ولادیمیر پوتین» (چپ) رئیس‌جمهور روسیه، در حاشیه‌ی نشست پارلمانی بریکس در «سنت‌پترزبورگ» در روسیه در ماه جولای سال ۲۰۲۴. دو طرف در این نشست بر تداوم روابط دوجانبه تأکید کردند و قالیباف اطمینان داد دولت جدید ایران نیز به اجرای قراردادهای امضاشده میان دو طرف در دوران ریاست‌جمهوری شهید رئیسی، متعهد خواهد بود. (+)

شرکت مشاوره‌ی «مهاجرت سرمایه‌محور[۱]» بریتانیایی «هنلی و شرکا[۲]» در اولین گزارش خود درباره‌ی ثروت کشورهای عضو سازمان بریکس، تحت عنوان «گزارش ثروت بریکس[۳]»، مجموع ثروت قابل‌سرمایه‌گذاری در اعضای این سازمان در حال حاضر را بالغ بر ۴۵ تریلیون دلار ارزیابی کرده است[۴]. بریکس متشکل از گروهی اقتصادهای نوظهور جهان است که پیش‌تر برزیل، روسیه، هند، چین، و آفریقای جنوبی را در بر می‌گرفت، اما ماه ژانویه‌ی سال جاری میلادی (۲۰۲۴) پس از پیوستن ایران، عربستان، امارات، مصر، و اتیوپی شاهد توسعه‌ی گسترده‌ای بود. در این گزارش، فرصت‌های برجسته‌ای که این سازمان پیش روی کشورمان قرار می‌دهد، و برخی از چالش‌های موجود بر سر راه بهره‌مندی از این فرصت‌ها را بیش‌تر بررسی خواهیم کرد. لازم به ذکر است که تفاوت در برخی آمارها و ارقام این گزارش به این خاطر است که عربستان هنوز فرآیند عضویت رسمی در بریکس را تکمیل نکرده و عضو رسمی این سازمان به حساب نمی‌آید.

در همین‌باره بخوانید:

›› اتحادیه اقتصادی اوراسیا-بریکس: مسیر هموار ایران برای عبور از سلطه دلار

گزارش هنلی و شرکا[۵]، حاکی از آن است که ده کشور عضو بریکس، در حال حاضر، ۱/۶ میلیون نفر جمعیت با بیش از یک میلیون دلار دارایی قابل‌سرمایه‌گذاری دارند[۶]؛ از جمله ۴۷۱۶ نفر با بیش از ۱۰۰ میلیون دلار سرمایه و ۵۴۹ میلیاردر. پیش‌بینی می‌شود شمار میلیونرها در بریکس طی ده سال آینده ۸۵ درصد افزایش یابد. اعضای این بلوک اکنون ۴۵ درصد از جمعیت و حدود ۳۶ درصد از تولید ناخالص داخلی جهان را در خود جای داده‌اند، که با احتساب شاخص «برابری قدرت خرید»، از سهم ۳۰ درصدی «گروه ۷» بیش‌تر است.

پرتاب ماهواره‌ی ایرانی «خیام» با پرتابگر «سایوز-۲/۱بی» روسیه. در تصویر بزرگ‌تر، پرچم ایران روی کلاهک و پرچم روسیه چسبیده به زیر کلاهک قابل‌مشاهده است. کشورهای عضو بریکس پیشاپیش در زمینه‌های مختلفی با یک‌دیگر همکاری دارند و تلاش می‌کنند جهان تک‌قطبی و قدرت بلوک غرب، به رهبری آمریکا، را به چالش بکشند. (+)

نمایی نزدیک‌تر از لحظه‌ی پرتاب ماهواره‌بر «سایوز ۲/۱بی» روسیه از تأسیسات تحت کنترل این کشور در قزاقستان، که ماهواره‌ی ایرانی «خیام» را با موفقیت در مدار زمین قرار داد. (+)

در همین‌باره بخوانید:

›› عبور بریکس از گروه ۷ و گذار جهان از اقتصاد آمریکایی

«یورگ استفن» مدیرعامل هنلی و شرکا، ضمن اشاره به این‌که بریکس با اضافه کردن اعضای جدید از منطقه‌ی خاورمیانه و شمال آفریقا، از جمله ایران، عربستان و امارات، «قدرت اقتصادی و نفوذ جغراسیاسی چشم‌گیری جذب کرده»، می‌گوید بریکس[۷] اکنون بازیگری بسیار تأثیرگذار در اقتصاد جهانی است که فرصت‌های جدید جذابی را پیش روی سرمایه‌گذاران، کارآفرینان، و سرمایه‌داران بااستعداد قرار می‌دهد. استفن معتقد است: «گنجاندن کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا صرفاً یک جهت‌گیری سیاسی جدید نیست، بلکه به معنای به رسمیت شناختن جایگاه اقتصادی روبه‌رشد این کشورهاست. این منطقه، که از لحاظ تاریخی به دلیل منابع انرژی‌اش بسیار مهم بوده، اکنون نقش اقتصادی متنوع‌تری را ایفا می‌کند. مشارکت روبه‌رشد خاورمیانه و شمال آفریقا در بریکس، دریایی از فرصت‌ها را در حوزه‌هایی فراتر از خود این مناطق در اختیار سرمایه‌گذاران در سراسر جهان قرار می‌دهد و امکان دسترسی آن‌ها به بازارهای به‌سرعت در حال رشد، موقعیت مناسب جغرافیایی راهبردی، و محیط‌های فرهنگی و تجاری منحصربه‌فرد را فراهم می‌نماید.»

در همین‌باره بخوانید:

›› سازمان همکاری شانگهای؛ گامی به سوی نظم نوین جهانی و عبور از تحریم

›› کارشناس استرالیایی: زمان صحبت از جهان پساواشینگتن است

اقیانوس ثروت خصوصی در بریکس

گزارش هنلی و شرکا نشان می‌دهد طی دهه‌ی گذشته، ثروت خصوصی در چین ۹۲ درصد رشد کرده، که رقم چشم‌گیری است. چین اکنون میزبان ۸۶۲,۴۰۰ میلیونر، از جمله ۲,۳۵۲ نفر با بیش از ۱۰۰ میلیون دلار سرمایه و ۳۰۵ میلیاردر است. هند با ۳۲۶,۴۰۰ میلیونر، شامل بیش از ۱۰۰۰ نفر با بیش از ۱۰۰ میلیون دلار سرمایه و ۱۲۰ میلیاردر، در میان اعضای بریکس در رتبه‌ی دوم قرار دارد و طی ده سال گذشته بیش از ۸۵ درصد رشد ثروت را تجربه کرده است. جمعیت میلیونرهای امارات نیز از سال ۲۰۱۳ تا کنون ۷۷ درصد افزایش یافته و این مرکز پیشتاز ثروت در خاورمیانه، اکنون میزبان ۱۱۶,۵۰۰ میلیونر، از جمله بیش از ۳۰۰ سرمایه‌دار با بیش از ۱۰۰ میلیون دلار سرمایه است. طی دهه‌ی گذشته، ثروت خصوصی در عربستان و اتیوپی نیز رشد داشته و جمعیت میلیونرهای این دو کشور، به‌ترتیب، ۳۵ و ۳۰ درصد افزایش یافته است. ایران با ۳۸ درصد «کاهش ثروت» طی یک دهه‌ی گذشته، جایگاه آخر را در این زمینه در بین اعضای بریکس دارد. حدود ۱۱,۹۰۰ میلیونر، ۴۰ سرمایه‌دار با بیش از ۱۰۰ میلیون دلار و ۲ میلیاردر (با سرمایه‌ی بیش از یک میلیارد دلار) در ایران زندگی می‌کنند[۸].

تصویر ماهواره‌ای از بندر جاسک در دهانه‌ی خلیج فارس. جایگاه منحصربه‌فرد راهبردی ایران، این کشور را به یکی از شاهراه‌های اصلی در پروژه‌ی کمربند و جاده‌ی چین تبدیل می‌کند. (+)

در همین‌باره بخوانید:

›› پایان «لحظه تک‌قطبی آمریکا»/ عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای چه منافعی دارد؟

«جف دی. اوپدایک» کارشناس برجسته‌ی سرمایه‌گذاری و امور مالی شخصی، می‌گوید: «کشورهایی که زمانی «در حال توسعه» یا «در حال ظهور» یا، از روی تحقیر، «جهان سوم» خطاب می‌شدند، اکنون اقتصادهای پویایی هستند که دارند نظم جهانی را تغییر می‌دهند. کشورهای غیرغربی، و در رأس آن‌ها بریکس، از نظر اقتصادی دارند جهان را به سوی یک واقعیت جدید سوق می‌دهند: یک «وضعیت موجودِ» اقتصادی، اجتماعی، و پولی نوظهور که در حال تغییر آن چیزی است که جهان طی نزدیک به هشت دهه به عنوان معیار پذیرفته است[۹].» چنان‌که «خوزه کابایرو» اقتصاددان ارشد، اشاره می‌کند: «بریکس به عنوان یک سازمان، مجموعه‌ای از بازارهای پویا با نظام‌های سیاسی نسبتاً پایدار را در اختیار می‌گذارد که می‌توانند بر آینده‌ی اقتصاد جهان تأثیر بگذارند. قدرت برخی از این اقتصادها در پویایی حوزه‌ی کسب‌وکارهای خرد تا متوسط آن‌هاست و برخی دیگر، در چابکی نظام‌های سیاسی آن‌ها. به این ترتیب، اعضای بریکسِ گسترده‌تر [با اعضای جدیدش]، به عنوان یک سازمان بین‌دولتی، مکمل یک‌دیگر هستند؛ که به نوبه‌ی خود پایداری ایجاد ثروت توسط آن‌ها را تضمین می‌کند[۱۰].»

دلار آمریکا امروزه بیش از آن‌که صرفاً یک ارز باشد، یک کالا، ابزار، و سلاح در دست واشینگتن برای جنگ با کشورهای دیگر است. روابط متقابل ایران با سایر دولت‌های تحت تحریم آمریکا، از جمله روسیه و چین، و همچنین عضویت تهران در سازمان‌هایی مانند «بریکس» و «سازمان همکاری شانگهای» می‌تواند نقش مهمی در تضعیف دلار و متعاقباً خنثی شدن تحریم‌های آمریکا ایفا نماید. (+)

چشم‌انداز رشد ثروت خصوصی و مراکز تجمع ثروت در بریکس

نگاهی به پیش‌بینی‌های رشد ثروت خصوصی در بریکس طی دهه‌ی پیش رو، نشان می‌دهد هند در این زمینه با چشم‌انداز رشد ۱۱۰ درصدی ثروت سرانه تا سال ۲۰۳۳، پیشتاز است. امارات با پیش‌بینی ۹۵ درصد رشد ثروت جایگاه دوم را در اختیار دارد. و بلافاصله پشت سر این دو کشور، چین با ۸۵ درصد، اتیوپی با ۷۵ درصد، آفریقای جنوبی با ۶۰ درصد، و مصر با ۵۵ درصد، پیش‌بینی می‌شود همگی طی یک دهه‌ی آینده، رشد ثروت بیش از ۵۰ درصدی را تجربه کنند. ایران و روسیه در این فهرست، با پیش‌بینی رشد ثروت ۲۵ درصدی بین سال‌های ۲۰۲۳ تا ۲۰۳۳، در جایگاه‌های آخر بین اعضای بریکس قرار دارند[۱۱]. طبق داده‌های انحصاری گزارش ثروت بریکس، پنج شهر هستند که اگرچه در فهرست ۱۰ شهر ثروتمند بریکس[۱۲] در سال ۲۰۲۴ قرار نگرفته‌اند، اما انتظار می‌رود طی دهه‌ی آینده رشد ثروت بسیار بالایی (فراتر از ۸۰ درصد) را تجربه کنند.

جایگاه کشورهای عضو «بریکس» در نقشه‌ی جهان. عربستان هنوز به طور رسمی به عضویت این سازمان درنیامده است. (+)

در همین‌باره بخوانید:

›› فواید متقابل عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای

«بنگلور» که به دلیل حوزه‌ی فناوری پررونقش به «سیلیکون‌ولیِ[۱۳] هند» ملقب شده، در حال حاضر، حدود ۱۳,۲۰۰ میلیونر را در خود جای داده و پیش‌بینی می‌شود این تعداد تا سال ۲۰۳۳ با ۱۲۵ درصد رشد، به بیش از ۳۰,۰۰۰ نفر برسد و این شهر را به یکی از شهرهای بلوک بریکس با بالاترین سرعت رشد تبدیل کند. «اندرو آمویلز» رئیس بخش تحقیقات شرکت اطلاعات ثروت «ثروت جهان جدید» مستقر در آفریقای جنوبی، می‌گوید شارجه در امارات و ریاض و جده در عربستان نیز شهرهایی هستند که باید آن‌ها را مدنظر قرار داد: «اگرچه شارجه ثروت خصوصی بسیار کم‌تری از دبی و ابوظبی دارد، اما درصد سرعت رشد جمعیت میلیونرهای این شهر از هر دوی این شهرها کمی بیش‌تر است. در حال حاضر، ۴۱۰۰ سرمایه‌دار با بیش از یک میلیون سرمایه در امارات زندگی می‌کنند و پیش بینی می‌شود این رقم با رشدی ۱۲۰ درصدی، تا سال ۲۰۳۳ به بیش از ۹۰۰۰ نفر برسد. پیش‌بینی می‌شود جمعیت میلیونرهای جده و ریاض نیز طی دهه‌ی آینده، به‌ترتیب، ۱۰۰ درصد و ۹۰ درصد رشد داشته باشد. آمویلز می‌گوید «کیپ‌توان» «مادر شهر» آفریقای جنوبی نیز احتمالاً شاهد هجوم سرمایه‌داران خواهد بود و جمعیت فعلی ۷۴۰۰ نفری میلیونرهای آن، طی ۱۰ سال آینده، با ۸۵ درصد رشد، در سال ۲۰۳۳ به ۱۳,۵۰۰ نفر خواهد رسید[۱۴].»

اعضای «بریکس» بر اساس رشد ثروت بین سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۳ (ستون سمت راست). سه ستون وسط جدول، به‌ترتیب، (از چپ) تعداد افراد با «یک میلیون»، «صد میلیون» و «یک میلیارد» دلار سرمایه‌ی قابل‌سرمایه‌گذاری را نشان می‌دهند. ردیف آخر جدول، مربوط به آمار کل کشورهای عضو بریکس است. (+)

موانع پیش رو: تفاوت‌های سیاسی و عدم تحرک اقتصادی در بریکس

با وجود آن‌چه که گفته شد، «رابرت موگیلنیکی» محقق ارشد مقیم اندیشکده‌ی «مؤسسه‌ی کشورهای عربی خلیج [فارس] در واشینگتن»، هشدار می‌دهد: «کشورهای جدیدی که از خاورمیانه عضو بریکس شده‌اند، یک گروه همگن را تشکیل نمی‌دهند. این کشورها شرایط اقتصادی متفاوتی دارند: عربستان و امارات از اقتصادهای قوی برخوردار هستند، در حالی که مصر و ایران با چالش‌های اقتصادی نظام‌مند روبه‌رو هستند. همچنین تفاوت‌های عمده‌ای میان مواضع هر کدام از این کشورها در نظم کنونی بین‌المللی و نحوه‌ی پیگیری منافع ‏سیاسی و دیپلماتیک‌شان توسط بازیگران ارشد دولتی آن‌ها در صحنه‌ی جهانی دیده می‌شود[۱۵].»‏

ناوچه‌ی موشک‌انداز روسی «ولیکی اوستیوگ» (چپ) از بندری در شهر «طرطوس» در سوریه عازم مأموریت گشت‌زنی در دریای مدیترانه می‌شود. دو زیردریایی دیزلی-برقی روسی پروژه‌ی ۶۳۶/۳ کلاس «وارشاویانکا» (نسخه‌ای از کلاس «کیلو») نیز در سمت راست تصویر دیده می‌شوند. پایگاه دریایی روسیه در طرطوس، تنها پایگاه دریایی این کشور در خارج از کشورهای شوروی سابق است. طی سال‌های گذشته، معادلات جهانی تغییر زیادی کرده‌اند و کشورهای مختلف نقش رهبری یک‌جانبه‌ی آمریکا را به چالش کشیده‌اند. (+)

به علاوه، اگرچه بریکس اکنون در شاخص تولید ناخالص داخلی جهان با احتساب برابری قدرت خرید، از گروه ۷ پیشی گرفته است، اما شهروندان آن نسبت به ساکنان پیشرفته‌ترین اقتصادهای جهان، تحرک اقتصادی کم‌تری دارند. بر اساس «شاخص قدرت گذرنامه‌ی هنلی[۱۶]» [فهرستی که ایران در آن در جایگاه صدم جهان قرار دارد]، دارندگان گذرنامه‌ی کشورهای عضو بریکس صرفاً می‌توانند به ۲۱ درصد میانگین تولید ناخالص داخلی جهان، بدون ویزا دسترسی داشته باشند[۱۷]. این در حالی است که کشورهای گروه ۷ در مجموع، بدون نیاز به ویزا، به طور میانگین به بیش از ۸۰ درصد تولید ناخالص داخلی جهان دسترسی دارند. «دومینیک وُلِک» رئیس گروه مشتریان خصوصی هنلی و شرکا، می‌گوید بریکسِ گسترده، فرصت‌های جدیدی را در بخش مهاجرت سرمایه‌محور[۱۸] ایجاد خواهد کرد: «هم برای سرمایه‌گذارانی که به دنبال دسترسی بیش‌تر به [بازار] کشورهای عضو بریکس هستند و هم برای کسانی که در کشورهای عضو بریکس زندگی می‌کنند و در پی بهبود دسترسی‌های جهانی و قدرت گذرنامه‌ی خود هستند. طرح‌های مبتنی بر اعطای اقامت[۱۹] و/یا تابعیت[۲۰] از طریق سرمایه‌گذاری می‌توانند نقش تعیین‌کننده‌ای در جذب استعداد و سرمایه‌ی بدون بدهی و پرورش یک اکوسیستم یکپارچه‌تر و قدرتمندتر ایفا کنند[۲۱].» طبق گزارش هنلی و شرکا، ایران از جمله کشورهای عضو بریکس است که ویزای سرمایه‌گذاری اعطا می‌کند، اما شهروندان آن، بدون ویزا، حتی امکان سفر به نیمی از اعضای دیگر بریکس را نیز ندارند.

حضور شهید «رئیسی» رئیس‌جمهور وقت ایران، در نشست مجازی فوق‌العاده‌ی «بریکس» با موضوع اوضاع غزه. بریکس اگرچه عمدتاً با اهداف اقتصادی پایه‌گذاری شد، اما می‌تواند به یک وزنه‌ی سیاسی در جامعه‌ی بین‌المللی تبدیل شود و مقابل جهان تک‌قطبی تحت سلطه‌ی آمریکا بایستد. (+)

در همین‌باره بخوانید:

›› روابط ایران با «بریکس»: غولی که به جنگ غرب برخاسته

عضویت ایران در بریکس در دوران شهید رئیسی و رایزنی‌های قالیباف، رئیس مجلس ایران، در نشست پارلمانی اخیر این سازمان، زمینه را فراهم کرده تا دولت جدید آقای پزشکیان از ظرفیت‌های گسترده‌ی این بلوک قدرتمند برای پیشبرد اهداف جغراسیاسی، اقتصادی و نظامی کشور بهره‌مند شود. اگرچه پزشکیان وعده داده تلاش کند مانند دولت روحانی، حل مشکلات کشور را از طریق توافق با قدرت‌های غربی پیگیری کند، اما ضرورت دارد مسیرهای موازی، از جمله تقویت همکاری‌ها با کشورهای شرقی، نیز همزمان پیگیری شود تا دولت جدید پس از تکرار تجربه‌ی تلخ دوران روحانی و ناامیدی از دولت‌های غربی، و در رأس آن‌ها دولت آمریکا به ریاست احتمالی دونالد ترامپ، تمام پل‌ها را پشت سر خود خراب‌شده نبیند.

دیدار هیأت اعزامی ایران (راست) به ریاست «محمدباقر قالیباف» (دوم از راست) رئیس مجلس، با هیأت روس به ریاست «ولادیمیر پوتین» (دوم از چپ) رئیس‌جمهور روسیه، در حاشیه‌ی نشست پارلمانی بریکس در «سنت‌پترزبورگ». دو طرف در این نشست بر تداوم همکاری‌ها به‌رغم تغییر دولت در ایران تأکید کردند. (+)

به گزارش مجاهدت از مشرق، کریدور بین‌المللی حمل‌ونقل شمال – جنوب (INSTC) مسیری است که اروپا و آسیا را از طریق مسیرهای دریایی و زمینی به هم متصل می‌کند. این مسیر از سمت شمال ایران به‌سمت جنوب ایران و سپس به کشورهایی مانند هند و روسیه امتداد می‌یابد و از طریق دریای عمان و خلیج‌فارس نیز به کشورهای حاشیه خلیج فارس دسترسی دارد که در سال‌های اخیر بویژه پس از جنگ روسیه و اوکراین در کشور ما با نام «ایران راه» از سوی وزارت راه و شهرسازی دنبال و تا حد زیادی عملیاتی شد.

در برابر این پروژه عظیم چند ملیتی، پروژه دیگری هم وجود دارد که نام آن دالان اقتصادی هند – خاورمیانه – اروپا یا کریدور آی‌مک (IMEC) است، این کریدور یک دالان اقتصادی آینده‌نگر است که هدف آن تقویت توسعه اقتصادی از طریق تقویت اتصال و یکپارچه‌سازی اقتصادی بین جنوب آسیا، خلیج‌ فارس و اروپا است. مسیر پیشنهادی این کریدور ترانزیتی مسیری از میان هند و اروپا است که از کشورهای امارات، عربستان سعودی، اردن، اسرائیل و یونان می‌گذرد.

کریدور اقتصادی هند – خاورمیانه – اروپا (آی‌مک) سعی دارد با ایجاد بسترهای اقتصادی، امنیتی و لجستیکی، موجب تمایل بیشتر کشورهای عربی به پروژه عادی‌سازی روابط با رژیم صهیونیستی ‌شود و از این جهت مورد حمایت ویژه هند و ایالات متحده قرار دارد.

در برابر سیاست پیگیری کریدور آی‌مک، کشورهایی نظیر روسیه و چین و در بعضی محورها کشور هند مایلند با توجه به همپیمان بودن در شانگهای و بریکس به واسطه امنیت و سایر خصوصیات جغرافیایی ایران از کریدور شمال – جنوب ایران برای ترانزیت بار و مسافر خود استفاده کنند و وزارت راه و شهرسازی ایران هم در سال‌های اخیر با به‌کارگیری توان و ظرفیت داخلی سعی کرد در این پروژه کشورهای دیگر را نیز شریک کند.

شریک کردن سایر کشورها برای تشویق به استفاده از مسیر ترانزیتی شمال – جنوب

روسیه در احداث و بهره‌برداری از مسیر ریلی رشت به آستارا، هند را در گسترش بندرهای جنوبی در منطقه مکران شریک کرد تا انگیزه این کشورها برای استفاده از کریدور شمال – جنوب بیشتر شود و در نهایت اقتصاد کشور از منافع این طرح اقتصادی بهره ببرد.

این در حالی است که کریدور حمل‌ونقلی شمال – جنوب چه از منظر شرایط تحریمی ایران و چه از نظر مختل شدن دسترسی به اروپا بعد از جنگ اوکراین، جذابیت کمتری برای هندی‌ها داشته و نگاه هند به این کریدور، بیشتر معطوف به دسترسی به افغانستان و آسیای مرکزی است.

عملیات‌ ۷ اکتبر (توفان الاقصی) و تأثیر آن بر کریدور آی‌مک

با وقوع عملیات‌ ۷ اکتبر، امنیت مرزها و بنادر سرزمین‌های اشغالی و در سطح کلان‌تر موجودیت رژیم صهیونیستی با چالش جدی مواجه و اتصال آی‌مک به اروپا نیز دست کم تا زمان مشخص‌شدن اوضاع منطقه مختل شد.

براساس این تحولات، به نظر می‌رسد هند در وضعیت عدم قطعیت نسبت به ۲ گزینه آی‌مک و کریدور شمال- جنوب برای ایجاد اتصال چندشیوه‌ای به اروپا قرار گرفته و در این شرایط، تصمیم به بازی همزمان در ۲ زمین ایران و رژیم صهیونیستی گرفته است.

انجام عملیات «وعده صادق» اگر چه توانست در نگاه هندی‌ها، کفه آی‌مک را پایین‌تر و کفه کریدور شمال- جنوب را نسبت به قبل بالاتر بیاورد اما اینکه انتظار برود به صرف این اقدام، هند تصمیم به استفاده از کریدور ایران بگیرد هم ساده‌اندیشی است.

از دیدگاه کارشناسان اقتصادی، توصیه‌هایی برای تقویت کریدور شمال – جنوب در مقابل آی‌مک مطرح شده است؛ از جمله این پیشنهادات اصلاح موافقتنامه «کریدور حمل و نقل شمال- جنوب» و ارتقای آن به «کمربند اقتصادی شمال- جنوب» است که شامل ابتکارعمل‌هایی برای ایجاد یکپارچگی اقتصادی بین کشورهای منطقه نیز می‌شود.

با آغاز عملیات توفان الاقصی در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ میلادی و ضربه اساسی به هیمنه پوشالی رژیم صهیونیستی، رژیم اشغالگر در پاسخ به این عملیات، دست به کشتار بی‌رحمانه و نسل‌کشی زنان و کودکان در نوار غزه ‌زده است.

در پاسخ به جنایات وحشیانه این رژیم، کشورهای مختلف و در صدر آنها ایران، یمن، لبنان، عراق و سوریه اقدامات متقابلی را در پیش گرفتند.

یکی از این اقدامات جلوگیری از عبور کشتی‌ها به مقصد فلسطین اشغالی تحت پرچم هر کشوری از مسیر دریای سرخ توسط گروه مقاومت انصارالله یمن است. با توجه به وضعیت جدید، هزینه بیمه کشتی‌هایی که از دریای سرخ و کانال سوئز عبور می‌کنند، افزایش یافته و کشتی‌های مرتبط با رژیم صهیونیستی که عمدتاً حامل نفت هستند نیز مجبور به تغییر مسیر و دور زدن قاره آفریقا شده‌اند.

ناامن و گران شدن مسیر دریای سرخ در کریدور آی‌مک

با ناامن و گران شدن مسیر دریای سرخ توجه به کریدور اقتصادی چندشیوه‌ای هند – خاورمیانه – اروپا (به طور رایج، آی‌مک یا هند – عرب – مد) که سال ۲۰۲۳ در نشست سران گروه ۲۰ در دهلی نو مطرح شده بود، بیشتر مورد توجه قرار گرفت.

این کریدور به رغم چالش‌های مختلف همچون عبور از مرزهای چندین کشور، سرمایه‌گذاری‌های زیرساختی مورد نیاز، موقعیت بیابانی بخش‌هایی از مسیر عبوری، تنش‌ها و تحولات موجود در منطقه و حساسیت در روابط کشورهای عربی با رژیم صهیونیستی می‌تواند یک اتصال و پیوند اقتصادی از حاشیه جنوبی اوراسیا در ساحل غربی هند تا سواحل مدیترانه شرقی در یونان تشکیل دهد. بر این اساس آی‌مک این ظرفیت را دارد که ضمن کاهش ۴۰ درصدی زمان حمل کالاهای هندی به اروپا نسبت به مسیر کانال سوئز، معماری اتصال اوراسیا و نقش هند در نظم اقتصادی جهانی را دوباره پیکربندی کند.

گزینه قدیمی‌تر حمل‌ونقل چند شیوه‌ای هند به اروپا، کریدور شمال – جنوب عبوری از ایران است که یک شبکه از مسیرهای جاده‌ای ریلی و دریایی، مقرون به صرفه از نظر زمان سفر و هزینه برای اتصال هند تا اروپای شمالی و غربی است.

ایده ایجاد این کریدور حمل‌ونقلی نخستین بار توسط هند، روسیه و جمهوری اسلامی ایران با امضای توافقنامه بین‌دولتی در ۱۲ سپتامبر ۲۰۰۰ میلادی به منظور تقویت تجارت و ارتباطات حمل‌ونقل بین کشورهای در مسیر خود اتخاذ شد.

کریدور شمال – جنوب از چه زمانی مطرح شد؟

سال ۲۰۰۲ میلادی ۳ کشور قراردادهای مقدماتی را برای توسعه کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال – جنوب به طول ۷۲۰۰ کیلومتر امضا کردند که طی سالیان اخیر این قرارداد به تصویب ۱۳ کشور رسیده است.

مسیر اصلی این کریدور از هلسینکی فنلاند شروع شده و از روسیه تا دریای خزر ادامه می‌یابد و در آنجا به ۳ شاخه تقسیم می‌شود؛ شاخه غربی از طریق آذربایجان یا ارمنستان به غرب ایران، شاخه مرکزی از طریق دریای خزر به مرکز ایران و شاخه شرقی از طریق قزاقستان، ازبکستان و ترکمنستان به شرق ایران می‌رسد. بر این اساس مسیرها در تهران به هم می‌رسد و تا بندر عباس ادامه می‌یابد و سپس از طریق دریا به بنادر غربی هند خواهد رسید.

با در نظر گرفتن اهمیت ژئواستراتژیک و اقتصادی همه کشورهای درگیر در کریدور شمال – جنوب، این کریدور ظرفیت ارتقای ارتباط هند با آسیای مرکزی و منطقه اوراسیا را دارد اما کریدور بالقوه دیگری که امکان ایجاد اتصال و یکپارچگی اقتصادی بین خلیج ‌فارس و دریای مدیترانه را دارد کریدور ایران – عراق – سوریه است که از ساحل بندر امام خمینی آغاز شده و با عبور از بصره، گذرگاه البوکمال در مرز سوریه و عراق، در نهایت به بندر لاذقیه سوریه در ساحل مدیترانه متصل می‌شود.

ایران به‌ دلیل مشارکت راهبردی که در عراق و سوریه تعریف کرده، از حامیان اصلی این کریدور است. بر اساس گزارش بنیاد دفاع از دموکراسی، یکی از توجیه‌های باقی ماندن نیروهای آمریکا در سوریه در منطقه التنف، جلوگیری از شکل‌گیری «پل سوزان» – عنوان گزارش مذکور برای این کریدور به منظور خطرناک نشان دادن آن و کاهش همبستگی اقتصادی بین عراق و ایران – است.

با عملیات «وعده صادق» توان آمریکا در تضعیف روابط ایران و کشورهای محور مقاومت و ارتباط گروه‌های مقاومت با یکدیگر از طریق نیروهای نیابتی صهیونیستی کاهش یافته و راه‌اندازی کریدور ایران – عراق – سوریه امکان‌پذیرتر شده است.

البته این به معنای پایان ریسک‌های این مسیر نیست و بازیگران عراقی و سوری هنوز قادر به بهره‌برداری از این معادله جدید نیستند. در عین حال با توجه به جذابیت روابط تجاری و اقتصادی با روسیه برای هندی‌ها از یک سو و راهبرد آمریکا برای مقابله جدی با کریدور ایران – عراق – سوریه از سوی دیگر، انتظار می‌رود اولویت هند برای همکاری اقتصادی با ایران روی کریدور شمال – جنوب متمرکز باشد و کریدور ایران – عراق – سوریه برای هند جذابیتی نداشته باشد.

بسترهای اقتصادی و امنیتی شکل‌گیری آی‌مک

توان هند برای ادغام شدن در یک کریدور از هند به اروپا که از کشورهای عربی و مدیترانه عبور می‌کند (مانند آی‌مک)، اساسا به این بستگی دارد که این کشور چگونه مجموعه شرکای خارجی خود را برای مشارکت در زنجیره‌های ارزش صنایع تولیدی مدیریت می‌کند.

به طور کلی این مشارکت‌های اقتصادی ذیل ۳ بستر شامل کریدور غذایی هند که معماری تجاری عرب – مد را ارتقا می‌دهد، کریدور نوآوری زنجیره‌های ارزش صنایع تولیدی انرژی سبز و فناوری نوآورانه و صنایع تولیدی پتروشیمی یکپارچه‌کننده زنجیره ارزش هیدروکربن هند شکل می‌گیرد.

به‌ عنوان مثال در حوزه کشاورزی و امنیت غذایی به دلیل همزیستی بین نیاز استراتژیک کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس به تضمین امنیت غذایی و نیاز استراتژیک هند برای افزایش ارزش تولیدات غذایی، فرآوری مواد غذایی به عنوان محور مرکزی یکپارچه‌سازی زنجیره ارزش هند در آی‌مک مطرح شده است.

در این راستا، امارات قصد دارد دانه‌های غذایی میوه‌ها و سبزیجات را مستقیما از کشاورزان هندی خریداری کرده و به ۸ کارخانه فرآوری که با تأمین مالی خود در هند می‌سازد، تحویل دهد. همچنین مرکز مبادلات چندکالایی دوبی یک پلتفرم تجارت کشاورزی به نام «آگر یوتا» ایجاد کرده تا کشاورزان هندی را با شرکت‌های مواد غذایی در امارات مرتبط کند و واسطه‌ها را دور بزند.

از طرف دیگر شرکت بنادر جهانی دوبی (DP World) به‌ منظور عملیاتی شدن کریدور غذایی، تلاش‌هایی را که در زمینه ایجاد راه‌حل‌های زنجیره تأمین یکپارچه برای حمل‌ونقل و ذخیره‌سازی مواد غذایی صورت می‌پذیرد، راهبری می‌کند.

در عربستان سعودی نیز برای تقویت و کارآمدتر کردن زنجیره تأمین برنج در این کشور، شرکت سرمایه‌گذاری کشاورزی و دام عربستان سعودی که تحت مالکیت کامل صندوق سرمایه‌گذاری عمومی پادشاهی سعودی است با خرید بخشی از سهام شرکت مواد غذایی داوت از صندوق تجارت کشاورزی هند در بخش کشاورزی این کشور سرمایه‌گذاری کرده است.

رژیم صهیونیستی نیز بین سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۵ میلادی با تأسیس ۳۰ مرکز عالی کشاورزی در سراسر هند، بستری برای انتقال سریع فناوری و بهترین شیوه‌ها به کشاورزان هندی ایجاد کرده است که تنها در سال ۲۰۱۹ میلادی حدود ۱۵۰ هزار کشاورز در این مراکز آموزش دیده‌اند.

در زمینه بهره‌وری آب نیز سرمایه‌گذاری‌های مشترکی بین رژیم صهیونیستی و هند برای تولید اجزای سیستم آبیاری قطره‌ای انجام شده است.

عادی‌سازی روابط رژیم صهیونیستی با کشورهای عرب به کمک آی‌مک

مهم‌ترین پایه و بستر امنیتی آی‌مک به تلاش‌های ایالات متحده و رژیم اشغالگر صهیونیستی در پروژه عادی‌سازی روابط با کشورهای عرب منطقه بازمی‌گردد. در حقیقت آی‌مک با ایجاد یک شبکه راه‌آهن از امارات و از طریق عربستان سعودی و اردن به بندر حیفا در دریای مدیترانه، موجب تمایل بیشتر کشورهای عربی به پروژه عادی‌سازی روابط با رژیم صهیونیستی (برای انتفاع از مزایای اقتصادی و سیاسی قرارگیری در این کریدور) می‌شود.

با توجه به آنچه بیان شد، هر ۲ گزینه آی‌مک و کریدور شمال – جنوب مسیری برای اتصال هند به اروپا محسوب می‌شوند و از این جهت این ۲ گزینه را می‌توان جایگزین و حتی رقیب یکدیگر در نظر گرفت.

با این حال، مشاهده می‌شود به‌رغم عضویت هند در کریدور شمال – جنوب تاکنون اقدامی جدی از سوی این کشور برای راه‌اندازی این کریدور انجام نشده است.

به نظر می‌رسد یکی از مشکلات بزرگ این کریدور از منظر هندی‌ها وجود تحریم‌های ایالات متحده آمریکا علیه ایران است. با وقوع جنگ اوکراین و روسیه در سال ۲۰۲۲ میلادی و در پی آن مختل شدن امکان دسترسی هند به اروپا از طریق کریدور شمال – جنوب، جذابیت این کریدور برای هند بیش از پیش کاهش یافت و نگاه هند به کریدور شمال – جنوب معطوف به دسترسی به روسیه و کشورهای آسیای مرکزی، افغانستان و قفقاز شد.

در مقابل آی‌مک به دلیل ایجاد بسترهای اقتصادی و امنیتی یادشده و همچنین توسعه لجستیکی در سال‌های گذشته پیشرفت قابل توجهی داشته و مطلوبیت نسبی آن برای هند به مراتب بیشتر از کریدور شمال – جنوب شد.

در این شرایط با وقوع عملیات ۷ اکتبر و پس از آن انجام عملیات «وعده صادق» توسط ایران، امنیت مرزها و بنادر سرزمین‌های اشغالی و در سطحی کلان‌تر موجودیت رژیم صهیونیستی با چالش جدی مواجه و اتصال آی‌مک به اروپا نیز دست کم تا زمان تعیین اوضاع منطقه مختل شد.

با توجه به نامشخص بودن سرنوشت رژیم صهیونیستی در سرزمین‌های اشغالی و همچنین جنگ روسیه و اوکراین، به نظر می‌رسد هند در وضعیت عدم قطعیت نسبت به ۲ گزینه آی‌مک و کریدور شمال – جنوب به منظور ایجاد اتصال چند شیوه‌ای به اروپا قرار گرفته و در این شرایط تصمیم به فعال نشان دادن خود در هر ۲ کریدور و بازی در ۲ زمین ایران و رژیم صهیونیستی به صورت موازی گرفته است. با این حال ایجاد تعادل بین این ۲ گزینه ممکن است برای هند چالش‌برانگیز باشد.

مشارکت هند در توسعه بندر چابهار نشان‌دهنده اهمیت کریدور شمال – جنوب است

چابهار اگر چه در حال حاضر جزئی از موافقتنامه کریدور شمال – جنوب محسوب نمی‌شود اما به نظر می‌رسد مشارکت هند در توسعه بندر چابهار می‌تواند معیاری جهت بررسی میزان جدیت این کشور نسبت به فعالیت در کریدور شمال – جنوب باشد.

امضای قرارداد بلندمدت دوجانبه بین شرکت پورت گلوبال لیمیتد هندوستان و سازمان بنادر و دریانوردی جمهوری اسلامی ایران در ۱۳ مه ۲۰۲۴ میلادی و تعهد هند برای توسعه و راه‌اندازی پایانه بندر شهید بهشتی چابهار می‌تواند نخستین بستر لجستیکی این مشارکت را فراهم آورد.

اما برای تحقق ظرفیت‌های تجاری و راهبردی قرارداد جدید لازم است این مشارکت لجستیکی با یک پروژه کریدوری بزرگ‌تر یعنی موافقتنامه کریدور شمال – جنوب با محوریت بندرعباس و با هدف حمل کالا از هند به روسیه و سایر نقاط اروپا ادغام شود. در غیر این صورت منافع این قرارداد دست‌کم از لحاظ اقتصادی برای ایران بسیار محدود خواهد بود و چه بسا ممکن است این قرارداد در میان‌مدت و بلندمدت منافع کلان اقتصادی ایران را تأمین نکند؛ توضیح اینکه پهنه مکران، نقطه تلاقی و تقاطع سیاست بین‌المللی کنشگران متعددی در جهان است که به صورت متناقض ذی‌نفع توسعه یا عدم توسعه آن هستند.

مسیر اتصال و پیوند تجاری و اقتصادی بین هند و اروپا را می‌توان یکی از مؤلفه‌های مهم نظم اقتصادی آینده در منطقه غرب آسیا در نظر گرفت و این موضوع وابسته به تصمیم هند در انتخاب بین آی‌مک و کریدور شمال – جنوب است.

شکی نیست عملیات ۷ اکتبر و پس از آن «وعده صادق» توانسته در نگاه هندی‌ها کفه آی‌مک را پایین‌تر و کفه کریدور حمل‌ونقل شمال – جنوب را نسبت به قبل بالاتر بیاورد اما اینکه انتظار برود به صرف این اقدام، وزن کریدور شمال – جنوب از آی‌مک بیشتر شده باشد، دور از ذهن است.

چه سیاست‌هایی می‌تواند موازنه جدید کریدور شمال – جنوب را تقویت کند؟

۱- ممانعت از عبور کشتی‌ها به مقصد فلسطین اشغالی از مسیر دریای سرخ اگر چه تا حدودی هزینه لجستیک رژیم صهیونیستی را افزایش می‌دهد اما باید توجه داشت در صورتی که با اقدامات مکمل و توصیه‌های سیاستی همراه نباشد، موجب توجیه‌پذیری بیشتر و تقویت آی‌مک می‌شود.

۲- اصلاح سند کریدور حمل‌ونقل شمال – جنوب و ارتقای آن به «کمربند اقتصادی شمال – جنوب» شامل ابتکارعمل‌های متنوع برای ایجاد یکپارچگی اقتصادی بین کشورهای منطقه از جمله هند عراق، امارات، عربستان و حتی کشورهای آفریقایی به سمت نظم اقتصادی جدید منطقه بر مدار کمربند اقتصادی شمال – جنوب در قالب تهیه سند برنامه ملی گذر موضوع بند «الف» ماده «۵۷» قانون برنامه هفتم پیشرفت مکمل تلاش‌هایی است که در جهت تغییر نظم امنیتی منطقه انجام می‌شود.

۳- تا زمانی که هندی‌ها نسبت به آینده رژیم صهیونیستی در منطقه امیدوار باشند، سرمایه‌گذاری و فعالیت جدی آنها روی کریدور شمال – جنوب دور از ذهن به نظر می‌رسد.

در این راستا با توجه به امضای قرارداد توسعه و واگذاری ۱۰ ساله خدمات اپراتوری بندر شهید بهشتی چابهار به هندی‌ها، عملکرد هند در توسعه زیرساخت‌ها و اتصالات حمل‌ونقل بندر شهید بهشتی و رشد تناژ بارگیری (ترانزیتی) و همچنین میزان همکاری و علاقه هندی‌ها در ادغام این قرارداد با یک موافقتنامه جامع‌تر یعنی کمربند اقتصادی شمال – جنوب مورد پیگیری و راستی‌آزمایی مجدانه قرار گیرد.

با توجه به اهمیت و سرعت تحولات پیش رو در منطقه، در صورت مثبت ارزیابی نشدن عملکرد طرف هندی در کوتاه‌مدت، لازم است هر چه سریع‌تر ابتکارعمل‌های جایگزین برای فعال‌سازی مزیت‌های راهبردی چابهار در دستور کار قرار گیرد.

۴- در کنار پیگیری ابتکار کمربند اقتصادی شمال – جنوب با محوریت هند و روسیه با استفاده از فرصت‌های پیش‌آمده بعد از عملیات ۷ اکتبر، پیشبرد کریدور ایران – عراق – سوریه با بیرون راندن نیروهای آمریکایی از عراق و سوریه، مجدانه دنبال شود.

منبع:وطن امروز