راهنمای سفر نوروزی

به گزارش مجاهدت از مشرق، علی‌رغم اینکه عمر بسیاری از جشن‌ها و آئین‌های مشهور امروز دنیای غرب به سختی به چند سده می‌رسد و اغلب مخلوق همین دو سه قرن اخیر هستند، برگزاری و پاسداشت جشن نوروز در میان ایرانیان و جغرافیای نوروز، به امروز و دیروز برنمی‌گردد. پیشینه برگزاری جشن نوروز دست کم به چند هزار سال پیش از میلاد مسیح (ع) می‌رسد و ریشه آن به چند اتفاق تاریخی و افسانه‌ای نسبت داده می‌شود. بعضی آغاز جشن نوروز را مربوط به غلبه کیومرث بر اهریمن می‌دانند که در بیست و یکم اسفندماه اتفاق افتاده است. به همین دلیل اولین دور برگزاری جشن‌های نوروز در میان بعضی اقوام مثل کردها، از ۲۱ اسفندماه شروع می‌شود و تا اول فروردین ادامه می‌یابد.(دلیل اینکه کردها در این بازه زمانی جشن نوروز را پاس می‌دارند هم این است که کیومرث از تبار کردها بوده است). دومین ریشه نوروز به تخت نشستن جمشید و آغاز دادگری این پادشاه ایرانی است. درباره ارتباط نوروز به جمشید فرضیه‌های دیگری هم هست که از اشاره به آنها درمی‌گذریم. سومین ریشه اساطیری نوروز را نیز آغاز قیام کاوه آهنگر و پیروزی او بر ضحاک می‌دانند که در بازه زمانی ۲۱ اسفند تا اول فروردین رقم می‌خورد. بعضی نیز آغاز فروردین را سالروز تولد زردشت و همچنین آغاز به پیامبری رسیدن او می‌دانند و جشن نوروز را به این دو اتفاق نسبت می‌دهند. فرضیه‌های دیگری درباره پیشینه جشن نوروز مثل مرگ سیاوش و حیات دوباره او با رویش بهار هم هست که چون پژوهشگران درباره آنها به وحدت نظر نرسیده‌اند و چند وچون‌های بسیاری درباره آنها وجود دارد، از بیان آنها می‌گذریم. هرچه هست، نوروز جشنی است که از هزاره‌های پیشین به ما رسیده است و ریشه و پیشینه و عمر آن حاکی از یک گستردگی جغرافیایی، فرهنگی، زبانی و تمدنی بسیار عمیق و طولانی است.

با آنچه گفته شد، طبیعی است که درباره ریشه‌ها و تنوع جغرافیایی و نیز تنوع جشن‌ها و آئین‌ها و آداب در گستره وسیع نوروز حرف‌ها بسیار باشد، اما از بیان همه آنها از حوصله این مطلب خارج است، چرا که قصد داریم در این گزارش به بزرگ‌ترین اجتماعات نوروزی دنیا اشاره‌ای مختصر داشته باشیم.

اما در ابتدا باید در نظر داشته باشیم که جشن نوروز در گذر قرن‌ها و هزاره‌ها، از گردنه‌های سخت و آسان فراوانی گذر کرده است. برگزاری جشن نوروز در بعضی دوران‌ها مثل دوران حکمرانی شوروی، به دلیل هویت مستقلی که به کشورهای عضو شوروی می‌داد، ممنوع بود. همچنین در بسیاری از دوران‌ها برگزاری این جشن برای کردها در کشورهای مختلف ممنوع بود تا از هویت مستقل کردها جلوگیری شود. امروزه بعضی کشورهای منطقه مثل کشورهای خلیج فارس همت و تلاش و توجهی برای حفظ این آئین کهن ندارند و به همین دلیل فروغ این جشن در بسیاری از کشورهای عضو جغرافیای نوروز در حال خاموشی است. اما نوروز به عنوان قدیمی‌ترین جشن باستانی مردم این منطقه از تمام گردنه‌ها به سلامت گذشته است و حالا با ثبت در سازمان ملل متحد به نام «روز زمین» و «روز فرهنگ و صلح جهانی» هویتی جهانی و رسمی یافته است.

چه کشورهایی نوروز را جشن می‌گیرند؟!

امروزه کشورهای بسیاری مثل هند، جمهوری آذربایجان، ازبکستان، قزاقستان، قرقیزستان، ترکمنستان، پاکستان، عراق، روسیه، آلبانی، ترکیه، مقدونیه شمالی، کشورهای حاشیه خلیج فارس و نیز کُردها در سراسر جهان من جمله اقلیم کردستان جشن نوروز را در کنار ایران و افغانستان باشکوه تمام برگزار می‌کنند، به همین دلیل خوب است اهمیت این جشن فراملی و باستانی و تمدنی را بدانیم و ویژگی‌ها و تنوع و فرصت‌های برخاسته از دل آن را بشناسیم. شاید اگر بدانیم در زمان‌های نه چندان دور مردم مصر جشن نوروز را مفصل‌تر از خود ما ایرانی‌ها برگزار می‌کردند و همین حالا نیز سیزدهم فروردین به تأثیر از جشن‌های نوروزی ایران به طبیعت می‌روند، یا اگر بدانیم جشن نوروز در عربستان و شبه جزیره عربستان نیز برگزار می‌شده است و امروزه روز هم نشانه‌هایی از آن در تاریخ و فرهنگ مردم عربستان حضور دارد، یا اگر مطلع باشیم که هنوز «جشن اُبُن» یا «جشن اموات» متأثر از جشن‌های ایرانی نوروز در کشور ژاپن برگزار می‌شود، و یا همچنین اگر بدانیم مردم چین در روزهای مصادف با نوروز با چسباندن کاغذهایی سرخ بر در شیشه‌ها و پنجره‌ها معتقدند شیطان را از خود و خانه خود دور می‌کنند، از این اشتراکات تاریخی و فرهنگی بیشتر بهره می‌بردیم و پیوندهای عمیق‌تر و بیشتری با کشورهای عضو جغرافیای نوروز برقرار می‌کردیم و در فکر و فرهنگ و علم و اقتصاد و گردشگری و … از ثمرات این جشن باستانی و اساطیری بیشتر استفاده می‌کردیم.

بگذریم. در این گزارش مروری داریم بر اجتماعات بزرگ نوروزی در کشورهای مختلف.

حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام در مشهد مقدس

ایرانیان قرن‌های بسیاری است که جشن نوروز را در اماکن مذهبی برگزار می‌کنند. جشن نوروز که با ظهور زردشت و نیز پیامبر اسلام، خود را با این دو دین پیوند داد و گستره و تنوع خود را افزایش داد، در تمام این هزاره‌ها پیوندی عمیق و ناگسستنی با دین، ارزش‌های دینی و اماکن دینی و مذهبی داشته است. دو دین زرتشت و اسلام که به خوبی ریشه‌های انسانی و عدالت‌خواهانه و طبیعت‌محورانه و موحدانه جشن نوروز را دیده بودند، آن را در دامن خود پذیرفتند و بیش از پیش آن را عمق و تنوع و گستردگی معنایی، مفهومی و جغرافیایی بخشیدند.

از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین اجتماعات نوروزی مردم ایران حضور در حرم مطهر حضرت علی ابن موسی الرضا (ع) هشتمین امام ماست که خراسان و ایران را گرم در آغوش گرفته است و نوروز را رنگ و بویی دیگر داده است. مردم خراسان و ایران با فرا رسیدن نوروز خود را از چهارگوشه ایران به بارگاه خورشید خراسان می‌رسانند تا آغازین لحظات سال نو را در کنار امام رضا (ع) بگذرانند و از آن حضرت برای سال جدید خود تقاضای خیر و برکت و خوشی کنند.

جشن نوروز که در دوره صفویان آداب و تشریفات بیشتر و مفصل‌تر و رسمی‌تری به خود گرفت، در بارگاه امام رضا علیه‌السلام نیز رسمیت و رنگ و بوی تازه‌ای گرفت. اگرچه تجمع نوروزی در حرم رضوی به پیش از صفویان نیز برمی‌گردد، اما اسناد تاریخی از برگزاری قطعی این تجمعات در دوران صفویه تا امروز دارد. با نزدیک شدن به عید نوروز حرم رضوی به طور اساسی تنظیف و زیباسازی می‌شد، آستان قدس رضوی به نیازمندان رسیدگی می‌کرد و برای کودکان و خانواده‌های نیازمند لباس و کفش و شیرینی تهیه می‌کرد، به جذامیان و بیماران خدمات‌رسانی می‌کرد، مراسم نقاره‌زنی برای اعلام لحظه تحویل سال انجام می‌شد، به خادمان هدایایی تقدیم می‌شد، حاکمان و مسئولان دیدارهایی با مردم برقرار می‌کردند و خلاصه حال و هوای حرم مطهر رضوی نوروزی می‌شد.

بنابراین قریب به ۵۰۰ سال است که مردم ایران در لحظه آغاز سال نو خودشان را به حرم مطهر می‌رسانند و سال خود را در کنار امام رضا علیه‌السلام نو می‌کنند. بعد از انقلاب اسلامی به شکوه و عظمت این تجمع افزوده شده و هرسال بالغ بر ده میلیون نفر خود را در ایام نوروز به مشهد می‌رسانند. عدد تقریبی جمعیتی که در لحظه تحویل سال در حرم رضوی حضور دارند مشخص نیست، اما بدون شک می‌توان این تجمع را از بزرگ‌ترین تجمعات نوروزی جغرافیای نوروز دانست که هرساله با سخنرانی رهبر معظم انقلاب همراه می‌شود.

مراسم دیاربِکر ترکیه

نوروز مهم‌ترین جشن کردتباران ترکیه است. همراه با عید نوروز جشن‌های کوچک و بزرگی در شهرهای مختلف ترکیه برگزار می‌شود که مردم با حضور در آنها، سرودهایی محلی به زبان کرمانجی می‌خوانند، از روی آتش می‌پرند تا بیماری و بلا از آنها دور شود، از لباس‌های رنگی استفاده می‌کنند تا رنگارنگی بهار و نوروز را به نمایش بگذارند و با طبخ خوراکی‌های متنوع از همدیگر پذیرایی می‌کنند. یکی از آئین‌های نوروزی در میان مردم ترکیه ایجاد برج انسانی است، به این صورت که ابتدا افراد قوی یک حلقه تشکیل می‌دهند و بعد به ترتیب افراد دیگر روی دو دست آنها می‌ایستند تا برجی از انسان‌ها تشکیل شود. نواختن سورنا و دهل در کنار کپه‌های آتش از دیگر آئین‌های نوروزی است که جشن‌هایی پر سروصدا محسوب می‌شود و مردم زیادی را دور خود جمع می‌کند.

اما بزرگ‌ترین تجمع نوروزی مردم ترکیه که بیشتر توسط کردتباران آن کشور برگزار می‌شود، مراسم دیاربِکر است که چندصدهزار نفر در آن شرکت می‌کنند. این جشن نوروزی که به دلیل آغشته شدن به مسائل سیاسی در سال‌های اخیر همواره توسط دولت ترکیه تحت فشار و تحریم بوده و با مشکلات زیادی برگزار می‌شود، هنوز با قدرت تمام توسط کردتباران ترکیه پاسداری می‌شود. گفتنی است در جشن امسال دیاربکر ترکیه حدود سیصد نفر بازداشت شدند و این تجمع نوروزی باری دیگر در ترکیه به صحنه زد و خورد نیروهای دولتی و مردمی تبدیل شد.

کردستان عراق

کردستان عراق از دیگر جاهایی است که جشن نوروز در آن با گستردگی و تنوع زیادی برگزار می‌شود. شهرهای اربیل و عقره در کردستان عراق هرسال همراه با نوروز شاهد برگزاری مراسم‌هایی است که در آنها هزاران نفر فرا رسیدن نوروز را جشن می‌گیرند و با روشن کردن مشعل‌های کوچک و بزرگ نوروز را پاس می‌دارند. این جشن در سالیان اخیر همچون تجمع نوروزی کردتباران ترکیه آغشته به مسائل سیاسی شده است و به تجمعی سیاسی بدل شده است. با این‌همه نمی‌توان ریشه و پیشینه این مراسمات نوروزی را نادیده گرفت، چرا که اساس برگزاری این مراسمات پاسداشت نوروز و جشن‌های نوروزی است. در هرکدام از مراسمات کردستان عراق هزاران نفر شرکت می‌کنند که شور و نشاط ویژه‌ای به این جشن باستانی می‌دهد.

سنندج ایران؛ پایتخت نوروز جهان

سنندج ایران از دیگر جاهایی است که جشن نوروز به زیبایی و شکوه تمام در آن برگزار می‌شود. هرساله با آغاز فروردین مردم سنندج دور هم جمع می‌شوند و با شور و نشاط تمام نوروز را جشن می‌گیرند. این تجمع نوروزی امسال همچون سال‌های گذشته در استادیوم ۲۲ گولان با جمعیتی بالغ بر ۲۰ هزار نفر برگزار شد که مردم سنندج با اجرای موسیقی کردی، هه‌لپه‌رکی یا رقص کردی، اسب‌سواری و برافروختن آتش نوروز این جشن باستانی را پاس داشتند. استاندار کردستان در مراسم امسال با بیان اینکه آئین‌ها و سنت‌های نوروزی مردم کردستان اصالت دارند، خبر از اتفاقی شیرین داد و گفت: بعد از ماه رمضان با حضور سفرای کشورهای نوروزی عنوان «سنندج پایتخت نوروز جهان» درباره مراسم نوروزی مردم سنندج تثبیت خواهد شد.

عنوان سنندج پایتخت نوروز جهان کمک خواهد کرد این مراسم نوروزی که تاریخ و پیشینه‌ای طولانی در کردستان ایران دارد، با شکوهی بیشتر از قبل برگزار شود و توجهات به نوروز در ایران و جغرافیای نوروز بیش از پیش شود.

مراسم جهنده بالا در مزار شریف افغانستان

از دیگر تجمعات نوروزی جهان که هرساله جمعیت بسیار زیادی بالغ بر ۵۰ هزار نفر در آن شرکت می‌کردند مراسم «جهنده بالا» بود که مردم افغانستان برای حضور در آن خودشان را از جای جای این کشور به روضه مزار شریف که منتسب به امام علی (ع) است می‌رساندند و در آن به جشن و دعا و شادی می‌پرداختند. این مراسم که در بعضی سال‌ها جمعیتی نزدیک به ۲۰۰ هزار نفر را به خود دیده است، امسال و با روی کار آمدن طالبان تعطیل شده و با محدودیت مواجه بوده است. طالبان پس از روی کار آمدن علاوه بر تغییر پرچم افغانستان، تغییر رسم‌الخط نامه‌های دولتی از فارسی به پشتو و حذف تعطیلات نوروزی افغانستان، گفته جلوی برگزاری جشن‌های مردمی نوروز را نمی‌گیریم اما نوروز را رسماً برگزار نمی‌کنیم. علی‌رغم اینکه طالبان بیان کرده است جلوی جشن‌های نوروزی را نمی‌گیرد اخبار بیانگر این است که مواضع آنان درباره جشن نوروز و ترس مردم باعث شده جشن‌ها، آئین‌ها و سنت‌های متنوع و رنگارنگ نوروزی مردم افغانستان تفاوت فاحشی با سال‌ها و دهه‌های گذشته داشته باشد و در سکوت و بی خبری محض برگزار شود.

عتیق‌الله انصاری، رئیس روضه در مزارشریف می‌گوید در سال‌های گذشته بیشتر از پنجاه‌هزار نفر برای برگزاری مراسم جهنده بالا و پاسداری از این روز متبرک به مزار شریف می‌آمدند اما امسال حدود پنج‌هزار نفر در مزار شریف حاضر شدند. در مراسم جهنده بالا عَلَمی که با پارچه‌های سبز و سرخ و سفید مزین شده است، به مدت چهل روز برپا می‌شود که نشانه‌ای از درفش کاویانی و ایستادگی بر حق و عدالت است.

با اینکه هر سال هزاران نفر از ولایت‌های افغانستان و نیز بیرون از کشور برای شرکت در مراسم جهنده بالا به مزارشریف می‌رفتند، امسال زیارتگاه حضرت علی (ع) خالی از میهمانان نوروزی است.

با این‌همه شماری از مردم افغانستان در روز اول نوروز در اطراف زیارتگاه حضرت علی (ع) جمع شدند و نوروز را در کنار مزار شاه سخی جشن گرفتند. مراسم جهنده بالا که هرسال در روز و با حضور جمعیتی بالغ بر ۵۰ هزار نفر برگزار می‌شد، شبانه برگزار شد تا نشان بدهد مردم افغانستان در هیچ شرایطی دست از هویت و تاریخ و پیشینه خود دست برنخواهند داشت.