خبرگزاری فارس- گروه حج و زیارت و وقف: تاریخ دوران اسلامی در برگیرنده تحولات سیاسی اجتماعی و مذهبی بسیاری است که انعکاس بخشی از این تحولات در شعارهایی که بر روی سکه‌های این دوره هک شده قابل مشاهده است.

این شعارها علاوه بر این که نمایانگر محورها و موضوعات فرهنگی و دینی مد نظر حکومت­‌ها است در مواردی بیانگر مفاهیم مورد قبول عامه جامعه است که حکومت‌­ها برای اقبال بیشتر مردم آنرا دست‌مایه نوشته سکه­‌ها می‌کردند.

در عبارات سکه­‌های دوره اسلامی پیام­‌های مهمی نهفته بود که به دستور حکمرانان نقش می‌­شده و با نظری بر آن می‌توان پیام‌های ارشادی، دعوتی و تبلیغی مقاطع زمانی مختلف را مطالعه کرد.

سکه‌ها عهده­‌دار نقش رسانه

محمدحسین یزدی‌نژاد مسئول گنجینه تمبر، سکه و اسکناس موزه رضوی سازمان کتابخانه­‌ها، موزه‌­ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، به نقش رسانه‌­ای سکه­‌ها در کنار ارزش مادی آن برای معاملات تجاری و بازرگانی اشاره دارد. سکه­‌های اسلامی به دو دسته سکه­‌هایی که قیام‌کنندگان ضرب کردند و سکه‌­هایی که حکمرانان ضرب کردند تقسیم می‌­شود.

بررسی سکه‌ها، نشان‌دهنده تمایلات مذهبی است و حتی نوع شعارهای مذهبی‌، اسامی افراد و ائمه و خلفا و آیات قرآنی روی سکه‌ها، از گرایش‌ها و مسائل جالب توجهی حکایت می‌کند. انتخاب آیات قرآنی در دوره‌های مختلف با معانی خاص، بیان‌کننده وضعیت زمانی و مکانی ضرب سکه و موقعیت سیاسی‌، اجتماعی و مذهبی جامعه است.

قبل از رسمیت یافتن حکومت صفوی در ایران، سکه­‌های بسیاری با نشانه‌­های شیعی در دوره­‌های مختلف تاریخی توسط حاکمان و حکومت‌­های مختلف با انگیزه­‌های خاص سیاسی، اجتماعی و مذهبی حک شده است.

نقش شعائر شیعی بر سکه‌های دوره اسلامی

حکومت غازان خان ۶۹۴ تا ۷۰۳ق، هفتمین ایلخان از سلسله ایلخانیان ایران و اولین سلطان  مسلمان مغول که  اسلام را دین رسمی اعلام کرد، از جمله این حکومت‌­ها بود. وی با توجه به ارادتی که به امامان شیعه داشت نام ائمه معصوم (ع) را بر سکه­‌های حکومت خود ضرب کرد.

پس از مرگ غازان به سال ۷۰۳ق، برادرش اولجایتو معروف به سلطان محمد خدابنده (۷۰۳-۷۱۶ق.) بر تخت نشست. اولجایتو نخستین ایلخانی بود که مذهب شیعه را پذیرفت و در گسترش آن کوشید. از جمله اقدامات او ضرب سکه­‌هایی بود که نام دوازده امام، شهادتین و صلوات بر پیامبر (ص) را در خود داشت. از این رو او را خدابنده لقب دادند.

سکه مربوط به دوران فتحعلی‌شاه قاجار

یزدی‌­نژاد در این خصوص به سکه‌­ای متعلق به حکومت بنی­امیه در دوره حکومت عبدالملک بن مروان۶۵ تا ۸۶ ق. نیز اشاره داشت که در گنجینه سکه موزه رضوی در معرض بازدید عموم قرار دارد. بر پشت و روی این سکه نقش «الله احد الله الصمد لم یلدولم یولد ولم یکن له کفوا احد. حاشیه محمد رسول الله ارسله بالهدی و دین الحق علی الدین کله و لوکره المشرکون»  بر روی درهم نقره ضرب شده است.

نقش سکه در دولت شیعی صفوی

دوره صفویه در تاریخ ایران عصر شکوفایی اعتقادات شیعی است و به دلیل حکومت قدرتمند صفویان، رونق تجارت داخلی و خارجی در این دوره باعث شد تا ضراب‌خانه­‌های مختلفی در اکثر شهرهای ایران اقدام به ضرب سکه کنند و بازار پولی گسترده‌­ای شکل گرفته و در اختیار تمام اقشار قرار گیرد.

اما این‌­بار حاکمان صفوی به جای نقش نشان­ه‌ای سلطنتی با هوشمندی به تبلیغ مذهب تشیع از طریق ضرب سکه پرداختند. در این خصوص یزدی­‌نژاد، به یکی از کمیاب‌ترین سکه این مجموعه، سکه نقره همایون، امپراطور گورکانی هند که در قندهار در سال ۹۵۱ ق ضرب شده اشاره دارد که برروی این سکه عبارت« لااله الاالله، محمد رسول الله، علی ولی الله» و «پادشاه غازی محمد همایون غازی بن ظهیرالدین محمد ضرب قندهار» و پشت سکه عبارت «لااله الاالله، محمد رسول الله، علی ولی الله» و «السلطان الاعظم الخاقان الحسینی شاه طهماسب» ضرب شده است. این سکه از نادر سکه­‌هایی است که در پشت و روی آن کلمه «علی ولی الله» نقر شده است.

این سکه را سلطان همایون، امپراطور گورکانی هند به پاس کمک شاه طهماسب صفوی برای بازپس گیری تخت و تاج خود از شیرشاه سوری که علیه وی شورش کرده بود، در شهر قندهار در زمان برگشت از اصفهان به هند، ضرب کرد.

نقش سکه در سایر حکومت­‌های شیعی

دیگر حکومت­‌های شیعی در گستره جغرافیای ایران نیز طی دوره­‌های حکومت خود با ضرب برخی از شعائر اسلامی در کنار تجارت به توسعه فرهنگ شیعی اقدام کردند. 

از آن جمله در اواخر سلسله زندیه طی طغیان تقی خان بافقی، یاغی بر علیه سلسله زندیه و حاکم یزد، بین سال‌های ۱۱۹۹ تا ۱۲۰۱ ق. بر سکه‌های طلای ربع مُهُر این متن حک شد: «شد آفتاب و ماه زر و سیم در جهان از سکه امام بحق صاحب الزمان»

در دوره افشاریه در زمان فرمانروایی شاهرخ ۱۱۶۱- ۱۲۱۰ ق. بر سکه اشرفی طلا این عبارات نقرشد: «نقش سکه زد در جهان با حکم خدا شاهرخ مکتب آستان رضا». همچنین در حکومت امیر ارسلان خان از حکام افشاریه به سال ۱۱۶۱ق. بر سکه­‌های ضرب شده در تبریز عبارت «ز فیض حضرت باری و سرنوشت قضا رواج یافت به زر سکه امام رضا» بر روی سکه و در پشت آن شهادتین و در حاشیه آن اسامی دوازده امام شیعه نقش شد.

سکه مربوط به دوران تیمور شاه درانی

آزادخان افغان در دوره فترت بعد از نادرشاه افشار سکه نقره «شاهی» در سال ۱۱۶۷ق. با نقش «یا صاحب الزمان»ضرب کرد. همچنین فتحعلی‌خان افشار فرمانروای تبریز در سال‌های ۱۱۷۳ تا ۱۱۷۵ ق. سکه ایبا عبارت «بزد سکه از میمنت زدقضا به نام علی بن موسی الرضا» و پشت سکه شهادتین را ضرب کرده است.

در دوره قاجار نیز به سال ۱۲۵۰ق. در دارالمرز رشت در دوره محمد شاه پدر ناصرالدین قاجار سکه با عبارت «شاهنشه انبیاء محمد» ضرب شد. در فاصله سال‌های ۱۱۹۳تا ۱۲۱۱ق. نیز عبارت «شد آفتاب و ماه زر و سیم در جهان از سکه امام بحق صاحب الزمان» بر سکه‌­ها نقش شد. در دوره محمدحسن خان قاجار ۱۱۶۳- ۱۱۷۲ق. نیز این عبارت بر سکه‌ها که در مازندران ضرب می‌شد نقش بست: «بزر سکه از میمنیت زد قضا بنام علی بن موسی الرضا».

سکه‌های منحصر به فرد ضرب مشهد

محمدحسین یزدی نژاد مسئول گنجینه تمبر، سکه و اسکناس موزه رضوی به مجموعه‌ای از سکه‌های ضرب شده در مشهد نیز اشاره دارد که به تازگی توسط علی محمد پیشوایی مجموعه دار برجسته تهرانی،به موزه سکه رضوی اهدا شده است.

در تمامی این سکه ها که دوره های حکومتی صفویه تا قاجاریه را شامل می شود، عبارت «ضرب مشهد» نیز حک شده است. وی به سکه شاه طهماسب دوم صفوی (۱۱۳۵ تا ۱۱۴۵ ق.) در مجموعه اهدایی این واقف ضرب مشهد اشاره دارد که پشت سکه اسامی ائمه اطهار حک شده و روی آن عبارت «از خراسان سکه بر زر شد بتوفیق خدا نصرت و امدادشاه دین علی موسی الرضا» ضرب مشهد ۱۱۴۳ ق. حک شده است.

یزدی‌نژاد همچنین به کم یاب‌ترین سکه موجود در این مجموعه اشاره دارد که در حکومت عادلشاه افشار (۱۱۶۰ تا ۱۱۶۱ق.) به سال ۱۱۶۱ق. ضرب شده و بر آن عبارت «یا علی بن موسی الرضا» پشت سکه «لااله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله» حک شده است. مدت حکومت عادل‌شاه افشار از سال ۱۱۶۰ الی ۱۱۶۱ ق. بیشتر به طول نیانجامید و سکه‌هایی که در این مدت یک سال ضرب شد بسیار محدود است و به سختی یافت می‌شود.

سکه‌ای دیگر در این مجموعه متعلق به احمدشاه درانی یکی از فرماندهان لشگر نادر شاه افشار است که پس از مرگ نادرشاه در سال ۱۱۶۰ ق. در مشهد ضرب شده و عبارت «حکم شد از قادر بی چون به احمدپادشاه سکه زن بر سیم و زر از اوج ماهی تا بماه» بر آن نقش شده است.

سکه مربوط به دوران احمد شاه درانی

تیمورشاه درانی (۱۱۷۰ تا ۱۲۰۷ق.) نیز در دوران حکومت خود به سال ۱۲۰۳ ق. سکه‌ای را در مشهد ضرب کرد که عبارت حک شده بر آن اشاره به حکومت وی بر خراسان دارد: «باز از نو سکه بر زر شده بتوفیق اله در خراسان نام سلطان جهان تیمورشاه»

یزدی نژاد به سکه‌های ضرب شده حکومت فتح علیشاه قاجار در سال‌های ۱۲۲۱، ۱۲۲۷ و ۱۲۴۷ ق. در این مجموعه اشاره دارد که تنها عبارت «السلطان بن سلطان فتحعلی‌شاه قاجار» بر آن حک شده است.

گنجینۀ تمبر، اسکناس و سکۀ موزۀ آستان قدس رضوی با بیش از یک میلیون قطعه تمبر، افزون بر ۲۷ هزار برگ اسکناس و بیش از ۷۵ هزار سکه ضرب چکشی و ماشینی از ۲۴۰ کشور و مستعمرات سابق جهان، به عنوان آئینۀ تمام‌نمای تاریخ، فرهنگ، هنر و تمدن ملل مختلف به شمار می‌رود.

این مجموعه در کنار نمایش سکه‌های اسلامی برای معرفی فرهنگ و هنر دوره اسلامی، مستندسازی و تهیه شناسنامه‌های علمی و تخصصی برای این آثار ارزشمند را در دستور کار خود قرار داده تا زمینه مطالعاتی مناسبی را برای اهل پژوهش فراهم کند.

انتهای پیام/