سید محمد خاتمی

سرویس سیاست مشرق – روزانه می‌توان از لابه‌لای گزارش‌ها و عناوین خبری رسانه‌های مکتوب و حتی غیر مکتوب، نکات قابل‌توجهی استخراج کرد؛ موضوعاتی که می‌تواند برای مخاطبین قابل‌ استفاده و محوری برای تحلیل باشد، در گزارش روزانه “ویژه‌های مشرق” نکات و تأملات قابل‌استخراج از رسانه‌ها برای مخاطبین عرضه خواهد شد؛ با   «ویژه‌های مشرق» همراه شوید.

*******

** اگر برجام احیا نشود، وضع از حمله مغول هم بدتر می شود

روزنامه اعتماد در مطلبی با عنوان «این فرصت اندک را دریابید» به قلم «احمد زیدآبادی» از فعالین تندرو اصلاح طلب و از دستگیرشدگان فتنه ۸۸ نوشت: «هنگامی که سید ابراهیم رییسی به ساختمان پاستور راه پیدا کرد، به وی تاکید کردم که در حوزه اقتصاد، امکان شق‌القمر یا معجزه‌ای سریع نیست، اما می‌توان با ابتکاراتی خارج از حوزه اقتصاد، زمینه جلب اعتماد عمومی و امید به آینده را فراهم کرد تا در پرتو آن تاب‌آوری اجتماعی، فرصت لازم را برای بهبود تدریجی وضع اقتصادی کشور ایجاد کند. بنابراین توصیه‌هایم به وی عمدتا به گشایش فوری در فضای اجتماعی و فرهنگی، کاهش فشار علیه ناراضیان سیاسی و بهبود روابط خارجی کشور به عنوان پیش‌شرط‌های کنترل تدریجی بحران اقتصادی منحصر می‌شد.»

در ادامه این مطلب آمده است: «به هر حال، دولت رییسی فرصت چندانی در اختیار ندارد. بدبختانه در پشتِ ناکامی و شکست او فرصتی برای دیگران هم نهفته نیست. از این‌رو، سوگمندانه باید گفت که دولت او آخرین فرصت برای همه است حتی همه آنان که آرزوی ناکامی و شکست آن را دارند! بعید می‌دانم تاریخ ایران چنین تراژدی هول‌انگیز و سوگناکی را تجربه کرده باشد! درست به همین دلیل، تمام قدرت اجتماعی باید در جهت هدایت دولت به سمت درست به کار افتد. احیای سریع برجام نقطه آغازین و نمادین دولت برای حرکت در جهت درست است. جز این شود، روزگاری را تجربه خواهیم کرد که نیاکان‌مان در عهد مغول هم تجربه نکردند! »

معیشت مردم و اقتصاد کشور برای افراطیون اصلاح طلب صرفا ابزاری برای پیش بردن پروژه های قبیله ای و حزبی و باندی است. برای همین است که نویسنده یادداشت مذکور، بهبود اوضاع کشور را به کاهش فشار علیه ناراضیان سیاسی منوط کرده است.

دولت قبل که به دولتِ اصلاح طلبان و به عبارتی به دولتِ سوم خاتمی مشهور شد، کارنامه اسف باری در حوزه اقتصاد برجای گذاشت.

در دولت قبل ادعا شده بود که اگر با آمریکا توافق هسته ای امضا شود، آنچنان رونقی شکل خواهد گرفت که دیگر هیچکس به پول یارانه نیازی نخواهد داشت و هم چرخ کارخانه ها خواهد چرخید و هم چرخ سانتریفیوژها.

اما در همان دولت و علیرغم امضای برجام، شاهد وضعیت غیرقابل قبول در حوزه اقتصاد بودیم. در دولت روحانی گرانی مسکن رکورد زده و شاهد صف های عریض و طویل برای خرید اقلام خوراکی و از جمله خرید مرغ بودیم.

دولت قبل رکورددار تورم و گرانی بود و حالا حامیان و بانیان وضعیت اقتصادی در دولت قبل، مدعی هستند که اگر برجام به سرعت احیا نشود، وضعیتی که پس از حمله مغول در ایران رخ داد، مجدد به وقوع خواهد پیوست.

این حجم بی صداقتی با مردم و دشمنی با ملت ایران فقط از عهده افراطیون اصلاح طلب برمی آید.

** تکاپوی اصلاح طلبان برای نجات آمریکا از مخمصه

روزنامه شرق در مطلبی نوشت: «آمار و ارقام تورم، بی‌کاری، هزینه‌های معیشتی و فقر و فلاکت مردم افسانه نیست و جملگی آثار شوم تحریم‌هایی است که همچون اختاپوس اقتصاد کشور را در خود گرفته است.»

در ادامه این مطلب آمده است: «در شرایطی که جنگ در اوکراین فرصت دیگری برای ورود عزتمندانه به بازار نفت و ایفای نقش در بازار گاز مورد نیاز اروپا را فراهم کرده، کشور درگیر حل بحران! کنترل قیمت مرغ و تخم‌مرغ و گوجه‌فرنگی و پیامدهای ارز ترجیحی در تأمین داروی بیماران نیازمندی است که کمبودها برایشان در حکم حیات و ممات است... آمریکا خواهان احیای برجام و توافق با ایران است هرچند عنصر زمان در آن مؤثر است. ظرافت دیپلماسی در استفاده از فرصت‌هایی است که به دلیل شرایط متغیر هستند.»

در حال حاضر جنگ اوکراین، آمریکا و اروپا را با بحران در حوزه نفت و انرژی مواجه کرده است. به دلایل مختلف آمریکا و همچنین اعضای اروپایی برجام شدیدا نیازمند احیای برجام هستند.

سوالی که اینجا ایجاد می شود این است که آیا اکنون بهترین زمان برای احیای برجام برای طرف ایرانی نیست!؟ پاسخ منفی است؛ چرا!؟ به این دلیل که یکی از موارد مهم در هر توافقی، طرفین در آن توافق است.

طرف غربی در برجام و به خصوص طرف آمریکایی، به «قاتل زنجیره ای توافقات بین المللی» مشهور است. بر همین اساس وقتی خرِ آمریکا از پل بگذرد، به ریش طرف مقابل خندیده و همه تعهدات خود را زیر پا می گذارد.

پس چه باید کرد؛ باید مذاکرات را تعطیل کرد!؟ پاسخ قطعا منفی است. روش منطقی این است که مذاکره را پی گرفت اما با این قید که به هیچ عنوان همه تخم مرغ ها در سبد برجام چیده نشود. همچنین باید به صورت قاطع بر ۳ شرط اساسی مبنی بر لغو دائمی تمامی تحریم ها، ارائه تضمین معتبر و راستی آزمایی تاکید کرد.

این را نیز نباید فراموش کرد که مذاکره تنها یک روش برای کنارزدن تحریم های غیرقانونی و ظالمانه آمریکاست. رویکرد بسیار مهم خنثی سازی تحریم ها، مکمل این روش و در ضمن یک ابزار قدرت و چانه زنی در مواجهه با طرف مقابل است.

با اینحال نکته قابل تأمل اینجاست که جریان اصلاح طلب و رسانه های منتسب به این طیف با وارونه نمایی مسئله، جای طرفین را عوض کرده و اینگونه القاء می کند که ایران شدیدا نیازمند به توافق است و اگر توافق حاصل شود، امتیاز ویژه ای است که توسط آمریکا به ایران اعطا شده است.

** حامیان «وزارت امور برجام» از دیپلماسی منطقه ای می گویند

روزنامه جمهوری اسلامی در مطلبی نوشت: «مسئولان کشورمان علاوه بر اینکه نتوانسته‌اند مانع فرسایشی شدن مذاکرات برجامی و پایان دادن به تحریم‌ها شوند، اکنون با اینهمه تهدید در مرزهای مختلف نیز مواجهند.»

در ادامه این مطلب آمده است: «مقابله با این تهدیدها نیازمند اقتدار سیاسی است، چیزی که در عملکرد دولتمردان نمی‌توان سراغی از آن گرفت. حلقه محاصره ایران هر روز تنگ‌تر می‌شود و در عین حال، هیچ تغییری در سیاست زنگ‌زده منطقه‌ای مسئولان ما مشاهده نمی‌شود! این حلقه محاصره باید با تدبیر شکسته شود.»

دولت قبل در حوزه دیپلماسی، دارای نقاط ضعف جدی و عمیق بود. در دولت روحانی دیپلماسی منطقه ای با بی اعتنایی مواجه شده و دولت چنان همه امور را به برجام گره زده بود که کارشناسان و صاحبنظران از «وزارت امور خارجه» با عنوان «وزارت امور برجام» نام می بردند.

در دولت قبل واردات واکسن، پیوستن به سازمان اقتصادی شانگهای، فروش نفت دریافت درآمد آن، صادرات غیرنفتی، دیپلماسی فعال منطقه ای و بسیاری موارد دیگر همگی به برجام و FATF منوط شده بود. این در حالی است که در دولت رئیسی، موارد مذکور بدون احیای برجام و بدون پیوستن به FATF به وقوع پیوست.

در دولت قبل در حوزه منطقه شاهد اتفاقاتی همچون فاجعه تلخ منا بودیم. در فاجعه تلخ حج خونین ۹۴، به دلیل قصور و تقصیر رژیم آل سعود حدود ۶۰۰ زائر ایرانی به شهادت رسیدند.  پیش از آن نیز سقوط جرثقیل در صحن مسجدالحرام به شهادت بیش از ۱۰۰ نفر از حجاج انجامید. «محمدجواد ظریف» وزیر سابق امور خارجه-بهمن ۹۴– به فاصله کوتاهی از فاجعه منا در اظهارنظری تأمل برانگیز گفت: «خبر خوب این بود که دوست من عادل الجبیر (وزیر خارجه وقت آل‌سعود)  با حضور ایران، به مذاکرات وین بیاید…۵۰۰ زائر ما در مراسم حج کشته شدند اما ما روابط خود را قطع نکردیم حتی روابط خود با عربستان را کاهش هم ندادیم»!

وزیر خارجه سابق در همان مقطع در اقدامی تأمل برانگیز در مقابل امیر کویت زانو زد. حالا حامیان دیپلماسی ضعیف دولت قبل، با نادیده گرفتن اقدامات مثبت دولت سیزدهم در حوزه سیاست خارجی و به ویژه در دیپلماسی منطقه ای، برای سیاست خارجی نسخه تجویز می کنند.

سرویس سیاست مشرق- “هنوز یخ سیاسی در کشور باز نشده است”؛ این جمله را بر زبان آورده و ادامه می‌دهد که “اولویت کشور «اقتصاد» است و نه سیاست”. برادر رئیس‌جمهور اسبق و درگذشته اعتقاد دارد که اگر مسئله معیشت حل شود به‌مرور مسائل اجتماعی و فرهنگی نیز در جامعه حل خواهد شد.

محمد هاشمی رئیس اسبق صداوسیما دل‌پری از برادرزاده‌اش دارد، می‌گوید که او را مدت‌هاست ندیده و کرونا را بهانه این قطع ارتباط کرده است.

هاشمی کوچک که حالا بزرگ خانواده است، به تبعیت از برادر بزرگ‌ترش دلباخته مدل‌های توسعه لیبرالیستی است؛ اما اعتقاد دارد که برای سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی لازم نیست همه‌چیز را به خارج از کشور گره زد؛ هاشمی می‌گوید که اشتباه دولت روحانی آن بود که از برجام معجزه اقتصادی می‌خواست! محمد هاشمی در گفتگو با «مشرق» از روابط خود با حزب کارگزاران را بازگو کرده و می‌گوید که از اصلاح‌طلبان فاصله دارد.

رئیس دفتر مرحوم هاشمی در مجمع تشخیص مصلحت درباره محمد خاتمی نیز نظرات جالبی دارد. هاشمی معتقد است که زمان تغییر در کادر رهبری جبهه اصلاحات فرارسیده است، اما با این شرط که جانشین لیدر اصلاحات ضریب نفوذش کم‌تر از نفر قبلی نباشد! هاشمی می‌گوید اگر خاتمی نفوذی میان مردم ندارد؛ باید جای خود را به فرد دیگری بدهد.

در ادامه گفتگوی «مشرق» با عضو سابق حزب کارگزاران را می‌خوانید.

** دغدغه‌های فکری شما در سال ۱۴۰۱ چه چیزهایی است، دولت باید روی چه مسائلی سرمایه‌گذاری بیشتری انجام دهد؟

مهم‌ترین مسئله در حال حاضر مسائل اقتصادی و اجتماعی است، در حوزه اقتصادی مهم‌ترین مسئله مردم معیشت و اشتغال است، اگر به تولید توجه شده و رونق شکل بگیرد به‌صورت طبیعی هم اشتغال‌زایی افزایش می‌یابد و هم درآمد بالا می‌رود.

برای تولید الزاماتی وجود دارد؛ یکی از مهم‌ترین آن سرمایه‌گذاری است. سرمایه را یا بخش خصوصی (داخلی و خارجی) می‌آورد یا آنکه دولت به‌صورت مستقیم دولت باید برای پروژه‌های اقتصادی سرمایه‌گذاری کند؛ اما دولت الآن هزینه‌هایش آن‌قدر زیاد است که امکان سرمایه‌گذاری روی ابر پروژه‌ها را ندارد. اگر مشکلات اقتصادی را حل کنیم، مسائل فرهنگی و اجتماعی ما نیز حل می‌شود. برخی مشکلات ما ناشی از تهاجم فرهنگی است؛ اما بخش دیگر ناشی از مسئله معیشت است.

** پس شما مدافع سرمایه‌گذاری بخش خصوصی هستید؟

بله اما سال‌هاست که بخش خصوصی داخلی در ایران توانایی‌های خود را ازدست‌داده است،

** بخش خصوصی در ایران روی «تولید» سرمایه‌گذاری انجام نمی‌دهد.

یکی از دغدغه‌های من واردکردن بخش خصوصی به سمت تولید است، توجه به شرکت‌های دانش بنیان که رهبر انقلاب به آن امسال توجه ویژه داشتند و نیز ورود سرمایه ایرانی‌های خارج از کشور می‌تواند مدل سرمایه‌گذاری بخش خصوصی را تغییر دهد.

**سرمایه‌گذاری دولت‌های خارجی چطور؟

باید دید سرمایه‌گذاری‌های خارجی چقدر با منافع ملی ما و آن کشور تطابق دارد؛ امام می‌گفت شوروی از آمریکا بدتر و آمریکا از شوروی بدتر و انگلیس از هر دو این‌ها خبیث‌تر است، براین اساس من هیچ‌گاه به سرمایه‌گذاری‌های خارجی امیدوار نبوده‌ام.

** دولت روحانی که شما ۸ سال از او حمایت می‌کردید؛ انتظار سرمایه‌گذاری خارجی تا سطح ۱۰۰ میلیارد دلار در سال را داشت…

سراب آن ماجرا را با خروج ترامپ از برجام دیدیم.

** به برجام اعتقاد نداشتید؟

امام (ره) برای مذاکره با آمریکا شرط گذاشته بود؛ امام خطاب به کارتر گفته بود که اگر آمریکا رفتارش را عوض کند، ما مشکلی با آمریکا نداریم؛ پس مذاکره و رابطه با آمریکا از این نگاه هیچ اشکالی ندارد. در مذاکرات اگر بتوانیم خطوط قرمز را رعایت کرده و منافع ما تأمین شود هیچ اشکالی وجود ندارد، اما مسئله آن بود که برجام به شبی و تبی بند بود.

برجام در مدت کوتاه اجرا امتیازاتی برای ایران داشته و یک سری منابع مالی آزاد شد، اما ترامپ آن را تحت تأثیر اسرائیل و عربستان پاره کرد. مسئله برجام آن بود بهره‌مندی کوتاه‌مدت داشت و نه بلندمدت. هر توافق‌نامه حدی دارد و نمی‌توان از آن انتظار سرمایه‌گذاری‌های بزرگ داشت.

**  سال ۹۶ نامزد انتخابات شدید؛ شما سیاست‌گذاری‌های دولت (داخلی و خارجی) وقت را قبول نداشتید که مجزا از اعتدالی‌ها به وزارت کشور آمدید؟

من تفکر اعتدالی را قبول داشتم؛ معتقد بودم که برجام تا سطحی از مشکلات را می‌توانست حل کند؛ نه همه آن‌ها را…

** اگر رئیس‌جمهور می‌شدید داخل برجام می‌ماندید؟

بله!

** با خروج ترامپ از برجام چه می‌کردید؟

هم‌زمان با خروج ترامپ از برجام، برخی در مجلس برجام را آتش زدند. من با این رویه مشکل‌دارم.

** به این دلیل برجام را آتش زدند که ترامپ آن را پاره کرده بود…

این مسیر برای کشور خطرناک بود.

** سال ۹۶ روحانی چه چیزهایی کم داشت که شما نامزد انتخابات شدید؟

من به توصیه مرحوم هاشمی نامزد انتخابات شدم.

** نامزدی شما تاکتیکی بود؟

ما قبل از انتخابات در دیدار با آقای هاشمی تحلیل داشتیم که ممکن است روحانی رد صلاحیت شود!

** چه علائمی وجود داشت که روحانی برای دور بعدی انتخابات تائید صلاحیت نشود؟

آقای هاشمی می‌گفت اگر روحانی تنها در صحنه انتخابات وارد شود؛ او را تائید نمی‌کنند؛ دلیل آن را به ما نگفت! اما می‌گفت صحنه خالی نباشد، ایشان از ۵ نفر خواست در کنار آقای روحانی نامزد انتخابات شوند.

** آقای هاشمی چه کسانی را توصیه کرد نامزد شوند؟

من، جهانگیری، ناطق نوری، ظریف و زنگنه

** پس نامزد پوششی بودید…

بله تا ظهر آخرین روز صبر کردم که ببینم چه کسی نامزد می‌شود، وقتی کسی نیامد به وزارت کشور رفتم و ثبت‌نام کردم. البته بعد از من آقای جهانگیری هم ثبت‌نام کرد؛ و ما سه نفر شدیم (من، روحانی و جهانگیری) برخی می‌گفتند اگر من در صحنه بمانم با روحانی رقابت می‌کنیم؛ اما من پیغام دادم به روحانی که با شما رقابت نمی‌کنم.

** قبل از ثبت‌نام با آقای روحانی تماس گرفتید؟

خیر؛ من با ایشان گفتگویی نکردم؛ به همان توصیه آقای هاشمی عمل کردم.

** سال جدید فکر می‌کنید وضعیت اصلاح‌طلبان چگونه خواهد بود؟

پیش‌بینی رفتارهای سیاسی کمی سخت است.

** چرا؟

چون رقیب اصلاحات حاضر به شراکت در قدرت نیست.

** مگر خاتمی و روحانی حاضر شدند دولت را با رقیب شریک شوند؟

منظور من این نیست که رفتار آن دولت‌ها درست بوده است. ولی دولت آقای هاشمی یک دولت ائتلافی بود.

** دولت اول هاشمی با دولت دوم او متفاوت بود و دیگر ائتلافی نبود.

من از کلام رهبر انقلاب در پیام نوروزی این برداشت را داشتم که ایشان مشارکت سیاسی را توصیه کردند.

** برخی مثل محمدرضا خاتمی گفته‌اند که خاتمی می‌خواهد اعلام بازنشستگی سیاسی کرده و از لیدری اصلاحات دست بکشد.

من خیلی بحث‌های سیاسی در شبکه‌های اجتماعی را دنبال نمی‌کنم؛ اما فکر می‌کنم زمان تغییرات است؛ اما تا زمانی که جانشین خاتمی مشخص نشده است، در موضوع کنار رفتن او باید تردید کرد.

 ** چه کسی می‌تواند جانشین خاتمی شود؟

من مصداقی صحبت نمی‌کنم؛ اما تندروی‌ها را باید کنار گذاشت. از سویی مسئله مهم‌تر در هر دو جناح ضریب نفوذ است؛ باید دید امروز ضریب نفوذ خاتمی چقدر و ضریب نفوذ ناطق نوری چه میزان است؛ من امروز این ارزیابی‌ها را ندارم. به‌هرحال آن‌ها باید از مردم رأی بگیرند.

** بعد از رفتن آقای کرباسچی خبر رسید که آقای هاشمی قرار است به حزب بازگردد.

من به دلایلی که قبلاً نیز اعلام کرده‌ام، نمی‌خواهم عضو حزب باشم.

** ماجرای جنگ اوکراین را پیگیری می‌کنید؟

این تعداد آواره جنگی و خراب شدن زیرساخت‌ها نشانه‌های خوبی در خود ندارد. تعابیری وجود دارد که ممکن است این جنگ مقدمه جنگ جهانی سوم یا یک جنگ اتمی باشد.

** فائزه خانم بعد از آغاز جنگ اوکراین در مصاحبه با یک رسانه فارسی در خارج اعلام کرد ایران مستعمره روسیه است…

من این دست جملات را درست نمی‌دانم، ایران هیچ گاه مستعمره نبوده و نخواهد شد؛، اما رسانه‌های خارجی به‌گونه‌ای تفسیر می‌کنند که ایران حامی روسیه در جنگ است.

** فائزه خانم انگار رسانه‌های خارجی را دنبال می‌کنند و تحلیلشان را از آنها می‌گیرند…

من فائزه را مدت‌هاست که ندیده‌ام.

** به مناسبت نوروز به دیدار شما نیامدند؟

به‌واسطه کرونا این دست دیدارها را ندارم. برای همین نمی‌دانم که تحلیل او از مسائل چیست.

*ممنون از فرصتی که در اختیار مشرق قرار دادید.

سرویس سیاست مشرق- میانه‌های اسفند سال ۱۳۷۸ محمدرضا خاتمی سرمست از پیروزی در انتخابات مجلس ششم یک کنفرانس خبری برگزار می‌کند. در این نشست یکی از خبرنگاران از دبیر کل مشارکت می‌پرسد، برنامه شما برای چهار سال آینده در پارلمان چیست؟ خاتمی پاسخ می‌دهد که باید زیرساخت‌های سیاسی ایران را تغییر بدهیم، زمان خانه‌تکانی است. برادر رئیس‌جمهور اصلاحات ادامه می‌دهد که ما برای اصلاحات در ایران نیاز به آرامش سیاسی در قدرت داریم.

پس‌ازاین گفتگوی خبری، روزنامه کیهان با استقبال از طرح «فضای آرام سیاسی در کشور» در یادداشتی می‌نویسد که اصلاحات باید بتواند حرف بزند و در حاکمیت مشارکت داشته باشند. این سرمقاله در تاریخ معاصر انقلاب بسیار مهم است، زیرا در آن با لحنی دلسوزانه به دولت اصلاحات در عواقب رادیکالیسم هشدار داده و چپ را بخشی از نظام خوانده بود. تا پیش از انتخابات هواداران دوم خرداد در شهر شایعه کرده بودند که دولت خاتمی مستعجل است و برخی اجازه نمی‌دهند اصلاح‌طلبان سوار دولت شوند!

آن سرمقاله توطئه روانی چپ‌ها را خنثی کرد. البته رقیب اصلاحات (جناح راست) پیش‌ازاین نیز نشان داده بود که انتخابات را بخشی از مؤلفه‌های قدرت در کشور دانسته و حاضر است حتی در صورت شکست نیز به رقیب تبریک گفته و به حیاط خانه خود برود.

اما تئوری «آرامش سیاسی» از سوی اصلاح‌طلبان عمر زیادی ندارد! یک هفته پس از سخنرانی محمدرضا خاتمی در خیابان سمیه، چند محله بالاتر و در حسینیه ارشاد سعید حجاریان یکی از مشاوران دولت، مغرور از پیروزی در انتخابات مجلس، طی یک سخنرانی تند و عصبی اعلام می‌کند که ورق‌ بازی در حاکمیت در دست جبهه دوم خرداد است.

حجاریان با اشاره به جناح رقیبش گفته بود که برای اصلاحات واقعی در کشور باید مخالفان خاتمی را جارو کرده و برای همیشه از قدرت بیرون کنیم!

ماجرای عجیبی بود؛ درحالی‌که همه کشور خود را آماده کمک به اصلاح‌طلبان برای اداره دولت کرده بود؛ رادیکال‌های محفل خاتمی پنجه به‌ صورت نظام کشیده و با توسل به تاکتیک تولید هر ۹ روز یک بحران به میدان آمده بودند. از هنجارشکنی‌های روزانه روزنامه‌های زنجیره‌ای تا غائله کوی دانشگاه، ماجرای تاج‌زاده در خرم‌آباد، پروژه نوار سازان؛ قتل‌های زنجیره‌ای تا بیانیه یک‌میلیون امضا برای رفراندوم قانون اساسی و تحصن در مجلس برای رویارویی نهایی با حاکمیت بخشی از دست‌پخت اصلاحات در آن سال‌ها بود. بعدها ماشاالله شمس‌الواعظین سردبیر چند روزنامه تندرو اصلاح‌طلب در شرح آن روزها نوشت: ما سوار پیکان بودیم، اما می‌خواستیم مثل بنز حرکت کنیم، برای همین در اولین پیچ دچار انحراف شده و اصلاحات به ته دره رفت.

تقی رحمانی یکی از مهم‌ترین تئوریسین‌های گروهک ملی و مذهبی نیز دراین‌باره در جزوه جامعه مدنی نوشته است: متأسفم برای خودمان! من و مهندس (عزت‌الله سحابی) سوار اتوبوس شده و ۵۰ شهر را برای تبلیغ خاتمی رفتیم؛ اما آورده اجتماعی اصلاحات درنهایت هیچ بود. عضو سابق گروهک تروریستی موحدین و حامی خاتمی در انتخابات سال ۷۶ در ادامه نوشته است: اصلاح‌طلبان گمان می‌کردند که با تندروی می‌توانند مردم را به سمت خودشان جذب کنند، آن‌ها گمان می‌کردند که پس از استعفا در مجلس و تحصن مردم دسته‌دسته به میدان بهارستان آمده و بهزاد نبوی و محسن آرمین را روی شانه گرفته و در شهر می‌چرخانند، اما زهی خیال باطل حتی یک نفر نیز به استقبال آن‌ها نرفته و دوم خردادی‌ها مجبور شدند عقب‌نشینی سیاسی کنند.

محمدرضا تاجیک رئیس مرکز مطالعات استراتژیک ریاست جمهوری در شرح آن روزها گفت: همواره به این موضوع فکر می‌کنم که چه اتفاقی برای ما افتاده که ما حتی امکان خلق یک مفهوم و نظریه را از دست دادیم و فقط مصادره کردیم و به قول اسمیت، به آپولوژیست تبدیل شدیم! دیگران [مفهوم] خلق می‌کنند و می‌گوییم مال ما بوده است. [۱]

آشوب سازی تاج‌زاده در غائله خرم آباد

دوباره برمی‌خیزم!

بعد از انتخابات سال ۸۴ و شکست سخت دو حزب منحله مشارکت و سازمان مجاهدین (انقلاب)، ابراهیم یزدی دبیر کل گروهک نهضت آزادی و عزت سحابی رئیس شورای ملی مذهبی‌ها به دعوت دفتر دانشجویان تندرو دفتر تحکیم وحدت(ظیف علامه) به یک جلسه هم‌اندیشی میان اصلاح‌طلبان دعوت می‌شوند تا برای آن‌ها تئوری داده و راه چاره‌ای پیدا کنند. یزدی در آن گفتگوی چالشی و طولانی رو به اعضای حاضر در نشست می‌گوید: اصلاحات دو راه‌حل دارد، یا باید اسلحه به دست گرفته و مبارزه مسلحانه کند؛ یا آنکه خودش را پالایش کرده و دوباره به قدرت بازگردد. یزدی در آن جلسه توصیه‌ای مهم به سران اصلاحات کرده و می‌گوید: همیشه قرار نیست ژنرال‌های اصلاحات در حاکمیت باشند، اجازه بدهید اصلاحات ریشه دوانده و در بروکراسی کشور رشد کند!

عزت‌الله سحابی نیز پس از یزدی پشت تریبون آمده و می‌گوید: در دوره خاتمی فکر می‌کردیم راه اصلاحات کوتاه است و می‌توان خیلی ساده همه‌چیز را روی انگشتمان بچرخانیم، حالا به این نتیجه رسیده‌ام که صبر استراتژیک دشوار و از گلوله خوردن نیز دردآورتر است.

احتمالاً آن روزها و در آن جلسه مهم کسی معنای سخنان یزدی و سحابی را به‌خوبی متوجه نمی‌شود، زیرا ۴ سال پس‌ازآن اصلاح‌طلبان باهدف کسب قدرت قمار بزرگی را شروع کرده و با رمز دروغین تقلب در انتخابات، ۸ ماه جنگ خیابانی را به‌نظام تحمیل می‌کنند.

در فتنه سال ۸۸ اصلاح‌طلبان گمان می‌کردند که برای بازگشت دوباره به حاکمیت باید به سیم آخر زده و فضا را در دست گرفت! اما بازهم مانند ماجرای تحصن در مجلس ششم در محاسبات آخر دچار اشتباه شده و در ۹ دی از مردم سیلی سخت خوردند؛ آن ضربه چنان شدید بود که سال ۹۲ تنها با تمسک به یک رحم اجاره‌ای توانستند در حاشیه حاکمیت برای خود سنگر سازی کنند. درحالی‌که قرار بود چپ‌های ستادی (سوسیال‌دموکرات‌های ایرانی) با تمسک به تئوری‌های ایوان ایلیچ (تئوریسین اتریشی و مبتکر ایده جامعه مدنی و براندازی) و با هدایت گروهک نهضت آزادی دوباره از خاکستر خود برخاسته و حاکمیت را یکدست کنند. اما چنان در چرخ‌دنده‌های کارنامه نئولیبرال های دولت روحانی له شدند که نامزد اختصاصی آن‌ها در انتخابات سال ۹۸ حتی نتوانست ۲ میلیون رأی آورد.

بعدها سرمقاله نویس روزنامه صبح امروز در یادداشتی در یک کانال تلگرامی نوشت که اصلاحات ته‌مانده اعتبار خود را ازدست‌داده و یک‌دهم رأی خود در سال ۷۶ را نیز به دست نیاورد! سعید حجاریان نیز با اعلام خبر مرگ اصلاحات و حمله به حزب کارگزاران اعلام کرد که اصلاحات پای صندوق رأی مرده است.

اصلاحات سخت یا اصلاحات ساختاری؟

اما عبور از صندوق رأی و مشارکت سیاسی در بطن انتخابات چه معنایی داشت؟ ضعف راهبردی و ادراکی از سوی اصلاح‌طلبان باعث شد آن‌ها مسیری جدید بانام «اصلاحات ساختاری» را آزمایش کنند.

مصطفی تاج‌زاده در تعریف اصلاحات ساختاری از توصیفاتی سخن می‌گوید که نشانه‌هایی از همان پروژه نرمالیزاسیون یا برجام ۳ و ۴ دارد! در این مدل سیاسی باید قدرت توسط چپ‌ها پالایش‌شده و قانون اساسی تغییرات محتوای کرده و خطوط قرمزی چون اصل مترقی ولایت مطلقه فقیه حذف شود.

 تقی رحمانی در شرح اصلاحات ساختاری در جزوه جامعه مدنی می‌نویسد: باید ایران را واتیکانیزه کرد،  مدل ما چیزی است که در آن نظامی‌ها و روحانیت و بازار سنتی باید از صحنه کشور کامل حذف‌شده و یک جمهوری جدید شکل بگیرد.

سعید حجاریان نیز در شرح این مدل از اصلاح‌طلبی در وب‌سایت مشق نو نوشته است که باید برای اصلاحات ساختاری کادر حرفه‌ای ایجاد کرده و خاکستری‌ها را به‌مرور جذب کرد. حجاریان ادامه داده است که خاکستری‌ها توان مقاومت در برابر فشار اصلاحات ساختاری را نداشته و باید چپ ستادی راه چون سپری ضربه‌گیر عمل کرده تا راه برای جذب قشر خاکستری‌ها باز شود. [۲]

تعریف چپ ستادی رادیکال از اصلاحات  بیش از آنکه نمایشی از یک اقدام رفورمیستی باشد نشانه‌هایی از یک مسیر برای تغییرات سخت دارد. شاید لازم باشد دوباره سخنان ابراهیم یزدی در جلسه با دانشجویان تحکیم وحدتی را بازخوانی کنیم، آن روز دبیر کل گروهکی به اصلاح‌طلبان توصیه کرده بود که یا برای صندوق رأی بجنگید، یا آنکه با اسلحه راه منافقین در دهه شصت را بروید!

تجربه می‌گوید تیپولوژی اصلاحات آن‌قدر پتانسیل ندارد که شورش‌های گنگ و کور خیابانی (چون سال ۷۸، ۸۸، ۹۶ و سال ۹۸) را پیش ببرد. چپ رادیکال در آخرین آوردگاه خیابانی در سه روز ماجراجویی داعشی در سال ۹۸ در چند شهر نشان داد تنها می‌تواند روی موج حوادث سُر بخورد؛ اما برای آنکه به تعبیر علوی تبار بتواند اصلاحات را روی دریای خون شناور کند و یا به توصیف سعید حجاریان بتواند بالای شهری‌ها را به پایین‌شهری‌ها وصل کند باید راه طولانی‌تری را طی کند.

به‌طور حتم عباراتی سانتی مانتال چون اصلاحات ساختاری نمی‌تواند بار این حجم از تحولات سیاسی و امنیتی را بکشد. ازاین‌رو باید اصلاحات ساختاری را مقدمه اصلاحات سخت دانست. اصلاحات سخت مجموعه کنش‌هایی پراکتیکی و سیاسی است که در آن جنگ شهری، نافرمانی مدنی، عبور از قانون اساسی و درنهایت انقلاب خونین (مدل روسی) را در خود تعریف می‌کند.

البته اصلاح‌طلبان بدقلق و تندخو برای اجرای اصلاحات سخت با یکدیگر اختلاف‌نظر دارند؛ برخی چون تاج‌زاده، حجاریان و علوی تبار به رویارویی زودتر با حاکمیت باور داشته و به شیوه چریک‌های فدایی خلق جنگ مستقیم را تنها راه پیش رو می‌دانند.

برخی چون محمدرضا تاجیک اصلاحات تئوریک را در این مسیر پیشنهاد داده و خودسازی را ارجح بر برون سازی می‌دانند (مدلی که باعث رویارویی مصطفی شعاعیان با حمید اشرف در سازمان چریک‌های فدایی در قبل از انقلاب شد) و گروه سوم راه‌حل دبیر کل نهضت آزادی را توصیه کرده که راه سوم قابل‌تأمل است!

بهزاد نبوی چریک پیر اصلاحات در آخرین گفتگوی خود مدلی را برای اصلاحات ترسیم کرده که جای بحث دارد.

بهزاد نبوی می‌گوید که اصلاحات ساختاری همان اصلاحات جامعه‌محور است، اما این اصلاحات به معنای قهر و عبور از صندوق رأی نیست. نبوی توضیح می‌دهد که باید هر طور که شده پایی در قدرت داشت و با کمک خاکستری‌ها مسیر اصلاحات سخت را باز کرد. [۳] برخلاف سعید حجاریان که معتقد به نیروی پیشرو برای باز کردن مسیر اصلاحات سخت داشته و به تعبیری رو بازی می‌کند، نبوی خط نفوذ در قدرت را انتخاب کرده و آن را ترویج می‌کند. همین اختلاف‌نظر باعث شده است که باوجود انتخاب مجدد نبوی به‌عنوان رئیس جبهه اصلاحات برخی چریک پیر را متهم به ترویج کهن‌سالی و خشکیده شدن اصلاحات کنند.

باوجود مخالفت‌های اساسی در رهبری بهزاد نبوی میان اصلاح‌طلبان مسیری که او ترسیم می‌کند؛ همان چیزی است که ابراهیم یزدی به اصلاح‌طلبان توصیه کرده بود. شاید بهتر باشد دوباره به ابتدای این نوشتار بازگشته و سخنان دبیر کل گروهک نهضت آزادی را بازخوانی و ترجمه کنیم. ورود اصلاح‌طلبان به بروکراسی همان نفوذ خاکستری‌ها به قدرت است. نفوذ خاکستری‌ها به درون دولت را حداقل بهزاد نبوی بهتر از همه اصلاح‌طلبان درک می‌کند. کسانی که با سرنوشت کشمیری و کلاهی آشنایی دارند خوب می‌دانند که معنای سخن یزدی و نبوی با فاصله ۱۶ ساله چیست!

البته برخی اصلاح‌طلبان می‌گویند که از لیست امید در مجلس دهم عبرت گرفته و حاضر به قمار با خاکستری‌ها نیستند، اما کسانی که بازی‌های سیاسی را در محفل‌های زیرزمینی برای اصلاح‌طلبان جمع‌بندی می‌کنند، خوب می‌دانند که هیاهوی چپ‌های ستادی و هیجانی چون تاج‌زاده و عرب سرخی برای شورای تصمیم سازی جنگ‌های ایذایی پشیزی اعتبار اجرایی ندارد،   این روزها خط نفوذ در داخل در حال بازسازی است!