به گزارش خبرنگار مجاهدت به نقل از مشرق، به گواهی تاریخ مصرف فرش از ابتدای ظهور آن، با شکل زندگی عشایری و روستایی پیوند داشته و بر این اساس آفرینش آن بر پایه نیاز بوده است. به مرور بر اثر علاقه به زیبایی و ذوقآزمایی، همانند سایر هنرها نقشاندازی بر آن رواج یافت. افزایش بُعد زیبایی، بدون شک ارزش و ماهیت هنری آن را بیشتر کرد.
از آنجا که فرش یکی از مهمترین کالاهای صادراتی ایران هم در جایگاه هنری و هم مصرفی است، شناخت ویژگیها و کارکردهای مختلف آن در اعصار و حوزههای جغرافیایی مختلف حائز اهمیت بوده و میتواند جهتدهی مناسبی در حوزه تولید و برای بازارهای مختلف با کارکردهای مختلف داشته باشد.
فرش تبریز، طرح لچک ترنج، حیواندار ـ کتیبهدار
از قرون ۱۱ و ۱۲ میلادی (۵و ۶ هجری قمری) پارچههای لوکس گرانقیمت به تعداد زیاد در خانه ثروتمندان اروپایی وجود داشت. علاوه بر آن تعداد قابل توجهی از اسناد مربوط به آغاز قرن ۱۴ نشان میدهد که پارچههای با تکنیک بافت تاپستری وجود داشته که عموماً شامل موتیفهای تکراری بوده است.
منسوجات گرانبها خصوصاً انواع تاپستری (نوعی پارچه دیوارکوب) در سدههای میانه و رنسانس از مهمترین مؤلفههای ثروت و شکوه بود که توسط افراد مذهبی یا خانوادههای اشراف برای نمایش قدرت به کار میرفت.
فرش زیر پای مدونا و کودک، اثر: آلسو بالدووینتی (۱۴۲۷ – ۱۴۹۹)، موزه فلورانس
«مدونا» برای توصیف نقاشیها یا مجسمههای مریم مقدس در دوره رنسانس به کار میرفت.
اگر چه نمونه فرشهای قابل استنادی از پیش از قرن ۱۶ میلادی (۱۰ قمری) در دست نیست اما بنابر توصیفاتی که در برخی تاریخنگاریها آمده، فرشهایی وجود داشته که با سنگهای قیمتی و مواد گرانقیمت بافته بودند یا تزیین شده بودند. از حدود قرنهای ۱۶ و ۱۷ میلادی، فرشهایی در ابعاد بزرگ و با استفاده از تار و پود طلا و نقره باقی مانده است که در زیبایی و نفیسبودن، از شاهکارهای فرشبافی به شمار میآیند. البته این فرشها برای مصارف عمومی و خانگی نبود، بلکه صرفاً برای استفاده در کاخها و مکانهای پر اهمیت همچون عتبات، مساجد و کلیساها بافته میشدهاند.
اثر: جیووانی دی نیکولو مانسوئتی، سال ۱۴۹۴
در زمان رنسانس، در مراسم عمومی و مسابقات، آویزان کردن فرش از بالکنها و پلها رایج بود.
فرش به عنوان کالایی لوکس و گرانقیمت، یکی از نشانههای ثروت و متمایز بودن خانواده به شمار میرفت.
به این ترتیب فرش دستباف به عنوان کالایی لوکس و فاخر، نه تنها در کشورهای شرقی تولیدکننده، که در کشورهای غربی نیز مورد توجه قرار گرفت. به گواهی تاریخ، در دوران کهن اروپا خصوصاً در ایتالیا به ویژه سدههای میانه نمایش تاپستری در فضاهای عمومی، میادین و کلیساها، خصوصاً در مناسبتهای مختلف و جشنها امری رایج بوده است.
اثر: کارپاچیو، سال ۱۴۹۵ میلادی
ایتالیا به عنوان قطب اصلی تجارت و سرمایهداری در سدههای میانه، هلند و فرانسه به دلیل داشتن بیشترین نقاشیهای درباری با تصویر فرش، و انگلیس به دلیل داشتن نمونههای تصویری از زندگی طبقه متوسط، از جمله کشورهایی هستند که فرش دستباف در آنها مصرف داشته و آثاری از آن باقی مانده است.
فرش آناتولی، قرن ۱۵، موزه فرش و گلیم واکیفلار استانبول
در سدههای میانه و همزمان با عمومیت یافتن مصرف منسوجات دیوارکوب، طبقات بالای جامعه در پی تمایل به ایجاد تمایز و هویتی نو، به دنبال کالایی متفاوت بودند که در این میان فرش با داشتن ویژگیهای تصویری منحصر به فرد از یک سو و از سوی دیگر، امکان برآورده ساختن نیازهای تزئینی به لحاظ کارکردی همچون پارچههایی که پیشتر استفاده میشد، بیشتر مورد توجه قرار گرفت.
پرترههای هنری هشتم و پسرش، متعلق به قرن ۱۶، مجموعه دوک راتلند انگلیس
با افزایش شناخت و تمایل برای فضاسازیهای شرقی، فرش به عنوان نمادی از شرق به مرور تا حد زیادی جایگزین انواع تاپستریها از جمله منسوجات گلدوزی شده هندی شد و ماهیتی نمادین و فاخر یافت. به مرور کارکرد فرش فراتر رفت تا آنجا که افراد طبقات بالای جامعه خصوصا شاهان، مذهبیون و تجار در نقاشیها و تصاویر ثبت شده از خود، از فرش نه تنها به جهت زیبایی تصویر، که به عنوان نماد ثروت و به نشانه تفاخر ناشی از مالکیت آن، استفاده میکردند.
فرش پولونزی با نشان خانوادگی پادشاه لهستان، قدمت: احتمالاً سال ۱۶۰۲ میلادی بافته شده در ایران، موجود در موزه رزیدانس مونیخ
نقش عقاب لهستانی در مرکز فرش پولونزی
یافتهها نشان میدهد که فرش در سدههای ۱۵ و ۱۶ میلادی عموماً به مصرف طبقات بالای جامعه خصوصا دربار میرسید که به مرور در قرون ۱۷ و ۱۸ میلادی با رواج نظام سرمایهداری و شکلگیری طبقه متوسط و تقلید آنها از شکل زندگی طبقه بالاتر و مصرف تفاخری، کاربردی نمادین یافت.
این در حالی است که فرشهای مصرفی طبقه متوسط شکوه و تجمل فرش های مصرفی دوران پیشتر را نداشت اما همچنان به عنوان نمادی از اصالت و ثروت، به تقلید از طبقه بالاتر در تصاویر و تزئینات منزل استفاده میشد.
قالیچه سجاده اوشاک (نام استانی در ترکیه) با الگوی «بلینی»، قرن ۱۶ میلادی- محل نگهداری: موزه هنرهای اسلامی، برلین
به طور کلی کارکرد مصرفی فرش در اروپا از سدههای میانه تا قرن ۱۸ میلادی را میتوان به طور خلاصه در جدول زیر بیان کرد:
| زمان (میلادی) |
محل استفاده |
طرح و نقش |
شکل استفاده |
| قرن ۱۵ و پیشتر |
استفاده در جشنها، مراسم کلیساها، نمایش نشان خانوادگی یا
نظامی |
عمدتا موتیفهای تکراری
به صورت هندسی |
آویزان کردن از دیوارها |
| قرن ۱۶ |
در دربار
مصرف زیباییشناختی (استفاده در تصاویر شخصی) |
نقوش رایج فرش شرقی |
بخشی از ترکیببندی
نقاشی و به نشانه تفاخر
بهصورت کفپوش یا آویزان
|
| قرن ۱۷ و ۱۸ |
در منازل طبقه متوسط به
عنوان کفپوش یا رومیزی |
نقوش رایج فرش شرقی |
بخشی از تزیین خانه |
پژوهشها نشان میدهد که استفاده از نقوش و عناصر بصری تا پیش از سده نوزدهم کارکردی تزیینی داشته و پس از آن از عاملی تزئینی در ترکیببندی تابلوها به عنصری بیانی تبدیل میشود.
