مهدی خورسند

به گزارش مجاهدت از مشرق، مهدی خورسند، کارشناس مسائل اوراسیا طی یادداشتی نوشت: در چند هفته گذشته روابط میان ایران و همسایه شمال‌غربی آن، دچار تیرگی شده است، تا جایی که برخی منابع از احتمال تقابل مستقیم ایران و جمهوری آذربایجان خبر داده‌اند. اما چه شد که فضای پرتنش میان دو کشور ایجاد شد؟

برای پاسخ به این سؤال چند دیدگاه مطرح است که به اعتقاد نگارنده، تحولات ژئواکونومیکی سال‌های اخیر در قفقاز جنوبی ریشه اصلی جنون ضدایرانی مقام‌های جمهوری آذربایجان است. در تشریح این دیدگاه باید نکته‌ای را یادآور شویم که برخلاف تصورات رایج، جمهوری آذربایجان در سال۲۰۲۰ برای آزادسازی قره‌باغ اقدام نکرد، بلکه تمام پیشروی نیروهای این کشور به سمت قسمت جنوبی قره‌باغ اشغالی و در مجاورت استان سیونیک ارمنستان بود.

در همین راستا بود بسیاری از تحلیلگران موضوع «دالان تورانی ناتو» را مطرح کردند. سال ۲۰۱۹ طرحی رونمایی شد که کریدور جاده‌ای با منابع بانک‌های اروپایی در داخل ارمنستان ایجاد می‌شد که جنوب این کشور را به شمال متصل می‌کند و در عمل در کنار مسیر ریلی و جاده‌ای سنتی موجود در کریدور بین‌المللی شمال-جنوب، کریدور جاده‌ای ارمنستان نیز به عنوان رقیب و بدیل مسیر جمهوری آذربایجان مطرح می‌شد.

در این شرایط باکو ابتدا با به راه انداختن جنگ با ادعای آزادی قره‌باغ، در عمل در لوای قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد، اقدامش را موجه جلوه داد؛ اما نوع و مسیر پیشروی باکو از رنگ و بوی دیگر و هدف پشت‌پرده دیگری خبر می‌داد. باکو در نظر داشت با تنگ کردن عرصه به ایروان در جنوب این کشور، ارمنستان را نسبت به ایجاد دالان شرقی-غربی زنگزور و در اختیار قرار دادن مالکیت آن به محور تورانی(باکو-آنکارا) مجبور کند و به این وسیله بتواند مانعی مقابل کریدور شمال-جنوب داخلی ارمنستان بکشد.

باکو در این رؤیا بود و پیشروی خوبی نیز در راستای اهداف خود داشت تا اینکه روسیه برای میانجیگری به این تنش و جنگ ۴۴روزه ورود کرد و رؤسای جمهور جمهوری آذربایجان و ارمنستان پشت میز صلح نشستند و توافقی پنج ساله امضا کردند که چند بند اساسی داشت. در بند سه توافق آمد، روسیه تردد در گذرگاه لاچین را که مسیر دسترسی ارامنه به قره‌باغ است با نیروهای نظامی خود تضمین می‌کند.

در بند۹ که بند جنجالی توافق بود، آمده است: همه فعالیت‌های اقتصادی و حمل و نقل در منطقه بلامانع است. جمهوری ارمنستان ایمنی ارتباطات حمل و نقل میان مناطق غربی جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را با هدف سازماندهی حرکت بدون مانع شهروندان، وسایل نقلیه و بار در هر دو جهت تضمین می‌کند. کنترل حمل و نقل به وسیله ارگان‌های سرویس مرزی FSB روسیه انجام می‌شود. با توافق دو طرف، ساخت زیرساخت‌های جدیدی که جمهوری خودمختار نخجوان را با مناطق آذربایجان پیوند می‌دهد، انجام می‌شود».

به دنبال امضای طرفها، طرف آذری و ترک جنگ قره‌باغ۲۰۲۰ یعنی ترکیه و جمهوری آذربایجان جشن‌های فراوانی به مناسبت پیروزی خود برقرار کردند، غافل از اینکه قرائت متفاوت دو طرف توافق صلح از ماده۹، آتش جنگ و تنش را دوباره خواهد افروخت. بعد از سرمستی کوتاه مقام های باکو، ایروان نخستین واکنش را به ادعاهای الهام علی‌اف و مقام های جمهوری آذربایجان مبنی بر ایجاد دالان تورانی زنگزور نشان داد و اعلام کرد، ایروان در هیچ شرایطی مالکیت کریدور ادعایی در بند۹ توافق صلح را به طرف آذری یا هیچ کشور دیگری نخواهد سپرد.

این اظهارات زمینه جنون طرف آذری را فراهم آورد. باکو تمام رؤیای خود را بر باد رفته می‌دید که هرچه رشته بود پنبه شد. در این شرایط، جنون باکو شرایط را برای تصمیم عاقلانه سخت کرده بود و جمهوری آذربایجان درصدد حمله به استان جنوبی ارمنستان (سیونیک) افتاد تا به این وسیله طور مستقیم به نخجوان برسد و نقشه ایروان برای کریدور شمال-جنوب را برهم بزند.

شاید باکو فکر همه جا را کرده و حمایت ترکیه را نیز کسب کرده بود، زیرا ادبیات آنکارا در قبال ارمنستان دست کمی از ادبیات باکو نداشت. اینجا بود که جمهوری اسلامی ایران وارد میدان شد و سخنان رهبر معظم انقلاب که ژئوپلیتیک قفقازجنوبی نباید تغییر کند و ایران در مقابل تغییر ژئوپلیتیک قفقازجنوبی خواهد ایستاد، باکو را به اوج جنون رساند.

ایستادگی قاطع تهران بر موضع خود در دفاع از منافع ملی‌اش و تغییر نکردن ژئوپلیتیک قفقازجنوبی و البته تغییر تمرکز ترکیه در حمایت از باکو و تمرکز این کشور بر تحولات داخلی اعم از زلزله و انتخابات ریاست‌جمهوری سبب شد باکو خود را بیش از پیش تنها ببیند و دست به اقدامات جنون‌آمیز بزند. در همین راستا، پنجشنبه گذشته وزارت امور خارجه جمهوری آذربایجان در اقدامی خصمانه، چهار کارمند سفارت جمهوری اسلامی ایران را عنصر نامطلوب خواند و خواستار خروج آنها شد.

همچنین مجلس جمهوری آذربایجان در بیانیه‌ای، بیانیه مجلس شورای اسلامی ایران را درباره افتتاح سفارت جمهوری آذربایجان در فلسطین اشغالی مداخله در امور داخلی و اقدام تحریک‌آمیز سیاسی دیگر علیه باکو خواند. در این بیانیه ادعا شد «متأسفانه ایران هرگز علیه ارمنستان که به مدت ۳۰ سال اراضی(جمهوری) آذربایجان را در اشغال خود داشت و ثروت آن را به طرزی وحشیانه غارت کرد، اعتراض نکرده است. برعکس، به هر نحو ممکن از ارمنستان حمایت می‌کند.»

این بیانیه واهی در شرایطی منتشر شده که تهران همواره نسبت به تعلق مالکیت قره‌باغ به جمهوری آذربایجان تأکید کرده و حتی رهبر معظم انقلاب، قره‌باغ را خاک دنیای اسلام دانسته‌اند. کوتاه سخن اینکه، تمام رفتارهای متناقض و خصمانه باکو به این دلیل است که احساس می‌کند انحصارش برای اتصال میان روسیه و ایران در کریدور بین‌المللی و ارزشمند شمال-جنوب به خطر افتاده و دشمنش سهمی از کیک این منفعت با وی سهیم شده است.

منبع: راهبرد معاصر