واکسن «فخرا» با همکاری ارتش تولید شد/ کرونا، رزمایش‌ها را متوقف نکرد
به گزارش خبرنگار مجاهدت به نقل از مشرق، بهداشت و درمان یکی از بخش‌های مهم، حیاتی و البته غیر قابل منفک از نیروهای مسلح است. کادر بهداشت و درمان نیروهای مسلح همگام با سایر یگان‌های نظامی و دوشادوش آنها در تمامی صحنه‌های دفاع از کشور، رزمایش‌ها و آماده سازی نیروها حضور دارند و حتی در دوران صلح و آرامش باید توان خود را حفظ و آموزش‌های لازم را متناسب با تهدیدات روز فرا گرفته و برای حمایت‌های امدادی، بهداشتی و درمانی نیروهای مسلح، خود را آماده کنند و در کنار این مأموریت مهم در مواقع لزوم به کمک سایر بخش‌های بهداشتی کشور بشتابند.
اگر چه به واسطه زحمات این قشر زحمت کش در بلایای طبیعی مانند سیل و زلزله در سال‌های اخیر تا حدودی مردم ما با زحمات و اهمیت فعالیت کادر بهداشت و درمان آشنا هستند اما با شیوع ویروس کرونا در سطح جهان و درگیری کشورها با این ویروس، اگر چه بخش بهداشت و درمان وابسته به دولت در صف مقدم مبارزه بودند اما به دلیل تخصص، آمادگی همیشگی و توان علمی و لجستیکی، نیروهای مسلح نقش مهمی را در مقابله با بیماری کووید-۱۹ برعهده گرفتند که موجب آشنایی بیشتر مردم با فعالیت این بخش از نیروهای مسلح شد.
بیشتر بخوانید:
آغاز صادرات واکسن ایرانی کرونا از زمستان/تزریق عمومی واکسن برکت
در ایران نیروهای مسلح از ارتش، بسیج، سپاه، نیروی انتظامی و وزارت دفاع نقش مهمی را در مقابله با ویروس کرونا برعهده گرفته‌اند که بخشی از این نقش و خدمات به نیروهای بهداشت و درمان و یگان‌های مقابله با جنگ نوین محول شد. نیروهایی که از تجارب دفاع مقدس و مقابله با حملات شیمیایی ارتش بعث عراق بهره می‌برند و در سال‌های بعد از جنگ متناسب با تهدیدات روز، خود را آماده کرده بودند که بلافاصله وارد میدان عمل شوند. آنها به گفته مسئولان و البته آمار و اطلاعات در این عرصه نیز بسیار خوب درخشیدند.
برای آشنایی بیشتر با شرایط و آمادگی اداره بهداشت و درمان نیروی پدافند هوایی ارتش با امیر سرتیپ دوم «علیرضا رنجبر نائینی» رئیس اداره بهداشت و درمان نیروی پدافند هوایی ارتش به گفتگو نشستیم.
متن کامل این گفتگو به شرح زیر است:
سازمان پدافند از آغاز شیوع کرونا چه اقداماتی در این زمینه داشته است؟
ارتش بر اساس دستورات مقام معظم رهبری در اسفند ماه سال ۹۸، موظف شد برای کمک به بیماران مبتلا به کرونا اقدام کند به همین دلیل وارد فاز جدید پذیرش بیماران کرونایی شد. دومین دستور حضرت آقا رزمایش بیولوژیک بود، براین اساس وظیفه دیگری در کنار مقابله با بیماری «تحت عنوان رزمایش بیولوژیک» به عهده پرسنل درمانی قرار گرفت و در این حوزه با افزایش تعداد مبتلایان، طرح‌های جدیدی از جمله نقاهتگاه‌ها مطرح شد. اگر خاطرتان باشد نیروی زمینی در نمایشگاه بین‌المللی، نقاهتگاهی ایجاد کرد.
دستوراتی که به ما می‌دهند براساس مصوبات قرارگاه پدافند زیستی آجا ملقب به نام مبارک امام رضا (ع) است، به ما ابلاغ شد که در اراک نقاهتگاه ایجاد کنید و ما هم در اسفند سال ۹۸ به کمک برادران سپاه در ورزشگاه شهرستان اراک، نقاهتگاهی با ظرفیت ۲۵۰ تخت ایجاد کردیم. جا دارد که از امیر سرتیپ دوم شهید قاسم جلیلوند یادی کنیم که با شور و هیجان خاصی پیگیر این مطلب بودند و آن نقاهتگاه افتتاح شد.
با افزایش تعداد بیماران، پزشکان و پرستاران کادر و وظیفه با ورود به بیمارستان بعثت به چرخه پذیرش بیماران کرونایی کمک کردند و بیمارستان بعثت را پشتیبانی نیروی انسانی کردیم. با توجه به اینکه خود نیروی پدافند، بیمارستان اختصاصی ندارد، قسمتی از پشتیبانی بیمارستان‌های سایر نیروها به عهده ما بود. شهید مدافع سلامت ما دکتر پارسا معین در بیمارستان گلستان به شهادت رسید که یکی از نیروهای ما بود و متاسفانه در تیرماه سال ۹۹ به شهادت رسید. قسمتی از کار ما در حوزه پشتیبانی نیروی انسانی سایر بیمارستان‌ها از جمله بعثت، گلستان و امام رضا (ع) بود.
با پیشرفت و گسترش بیماری، تغییر عملکرد و نگرش وزارتخانه به طرح شهید سردار سلیمانی بود که به صورت بیماریابی فعال انجام می‌شد و قسمتی از نقاهتگاه‌هایی که برای آن منظور استفاده می‌شد به عهده پدافند قرار گرفت.
در این طرح مقرر شد که از ظرفیت مهمانسراها در شهرستان‌هایی مثل اراک، شیراز، مشهد، سمنان، اهواز، بوشهر و بندرعباس استفاده شود. تعدادی از این مهمانسراها که در اختیار ارتش بود تجهیز شد و به عنوان نقاهتگاه برای طرح شهید سلیمانی معرفی شد. با شروع این طرح در اواخر آبان و آذر ۹۹ ما شاهد کاهش تعداد مبتلایان بودیم و در واقع پیک سوم کرونا تقریباً تمام شد. در کنار آن تمام پزشکان و پرستاران در تمام مراکز درمانی ما که اکثراً درمانگاهی هستند قسمت تشخیص، پیشگیری و درمان بیماری کرونا به عهده پرسنل و پزشکان ما بود که خوشبختانه تعداد آمار فوتی‌های کرونا بسیار ناچیز بود و این شعار که پادگان‌های ما باید محل امن و مطمئنی برای پرسنل و سربازها باشد به مرحله اجرا درآمد.
کنترل بیماری بر اساس تشخیص سریع، شناخت بیماری و درمان فوری آن است که ما تجربه خوبی در این زمینه، در دانشگاه خاتم الانبیا پدافند داریم و در آن بحبوحه فروردین و اردیبهشت که تقریباً تمام مراکز دانشگاهی کشوری تعطیل بودند، بر اساس مصوبات قرارگاه زیستی، دانشگاه ارتش باز بود و توانستیم با بیماریابی سریع و قرنطینه کردن افرادی که علائم خفیف داشتند، جلوی پیشرفت بیماری را بگیریم.
آیا در زمینه تولید واکسن هم ورود کرده‌اید؟
دانشگاه علوم پزشکی ارتش با همکاری وزارت دفاع «واکسن فخرا» را تولید کردند که در قسمت علمی این پروسه یکی از پزشکان ما هم حضور دارد. همان طور که می‌دانید قسمت علمی دانشگاه علوم پزشکی آجا و داروسازهای ما در این قسمت مشغول هستند؛ ولی بازوی علمی ارتش، دانشگاه علوم پزشکی آجا است که با وزارت دفاع در تولید واکسن همکاری می‌کند ولی نیروی پدافند به عنوان اقدام کننده نبود بلکه به عنوان همکار علمی با دانشگاه آجا همکاری می‌کرد.
دانشگاه علوم پزشکی ارتش با همکاری وزارت دفاع «واکسن فخرا» را تولید کردند که در قسمت علمی این پروسه یکی از پزشکان ما هم حضور دارد
نیروی پدافند در زمینه تولید تجهیزات بهداشتی مثل ماسک و غیره چه کارهایی انجام داده است؟
اگر خاطرتان باشد در روزهای ابتدایی که کرونا شایع شد، کمبود ماسک، مواد شوینده و ضدعفونی کننده بسیار ملموس بود. با توجه به کمبودی که در این موضوع احساس شد، جهاد خودکفایی نیروی پدافند تبریز، دستگاه اتوماتیک ماسک زنی را تولید کردند و مواد شوینده در سطح مناطق پدافندی تولید شد. کمبودها و کاستی‌های ما در مبحث سلامت و پشتیبانی از بیماران برطرف شد و توانمندی ما در زمینه تولید ماسک و مواد ضدعفونی کننده و… افزایش پیدا کرد و همانطور که حضرت آقا فرمودند به عنوان یک رزمایش بیولوژیک توانمندی و مهارت‌های بالینی پزشکان ما افزایش پیدا کرد.
همانطور که گفتید مراکز دانشگاهی و آموزش سربازی در ایام کرونا تعطیل نشد و خوشبختانه مشکلی هم پیش نیامد، در این رابطه چه اقداماتی انجام شد؟
موضوعی که بسیار مهم است اینکه امنیت و دفاع از کشور تعطیلی ندارد. خوشبختانه در نیروهای مسلح و ارتش چند نکته به خوبی انجام شد که یکی بیماریابی سریع بود؛ یعنی هر کسی که وارد پادگان‌ها به خصوص مراکز آموزشی می‌شد، فرم خود اظهاری پر می‌کرد، اگر علایمی داشت مشخص می‌شد و سریع از سایرین جدا و آزمایش pcr انجام می‌شد. در ابتدای فروردین و اردیبهشت ۹۹ این تست در تعداد معدودی از آزمایشگاه‌ها انجام می‌شد ولی ما برای دانشجوهای دانشگاه خاتم الانبیاء پدافند، حدود ۲۰۰ الی ۲۵۰ تست pcr انجام دادیم، هر کسی که علائم خفیفی داشت، جدا و این تست را انجام دادیم و اگر مثبت بود، ۱۴ روز در نقاهتگاه قرنطینه می‌شد و دوباره تست انجام می‌دادند و بعد از بهبودی کامل به دانشگاه منتقل می‌شدند و این باعث شد که در آن برهه از زمان، تعداد بیماریابی ما افزایش پیدا کرد و مانع گسترش بیماری به سایرین شد.
سه اصل بیماریابی سریع، جداسازی بیماران و درمان در مراحل اولیه کمک بسیاری کرد که دانشگاه تعطیل نشود.
آموزش‌ها در مراکز آموزشی ارتش و نیروهای مسلح برابر مصوبه پدافند زیستی امام رضا (ع) و در کنار پروتکل‌های ابلاغی انجام می‌شوددر مراکز آموزش سربازی هم همین شکل است، یعنی هر فردی در شروع دوره آموزشی اگر علائمی داشته باشد جدا و در نقاهتگاه قرنطینه و نسبت به درمان سریع اقدام می‌شود. بیماری هرچه سریع‌تر شناسایی و درمان شود، سیکل انتقال ویروس متوقف می‌شود. آموزش‌ها در مراکز آموزشی ارتش و نیروهای مسلح برابر مصوبه پدافند زیستی امام رضا (ع) و در کنار پروتکل‌های ابلاغی انجام می‌شود و الحمدلله مشکلی هم نداشتیم.
اما اکنون اوضاع بسیار متفاوت است، امکانات بیشتر شده، انجام تست pcr راحت تر شده و در دسترس همه هست، واکسیناسیون کادر درمان ۱۰۰ درصد انجام شده است و احتمال ابتلا را کاهش داده، مردم همه علائم بیماری را می‌شناسند و ترس و نگرانی‌ها بسیار کاهش پیدا کرده است. رویکرد ما بر اساس پروتکل و دستورالعمل‌های ابلاغی است که بیماریابی سریع، تشخیص، جداسازی فعال بیماران و پشتیبانی از مراکز درمانی سایر نیروها با اختصاص پرسنل پرستاری، آزمایشگاهی و پزشکان انجام می‌شود.
ایده و ابتکار شما برای مراکزی که در آنجا نیروهای کادر و نیروهای وظیفه به شکل تجمعی مشغول کار هستند چه بوده و شما چه نظارت و چه برنامه‌هایی برای این کار انجام دادید که مشکلی به وجود نیاید؟
امروزه انقدر همه گیری ویروس کرونا شایع است که اینجا با آنجا خیلی تفاوتی نمی‌کند. مزیتی که پادگان‌ها و محل‌های نظامی دارند تعهدشان نسبت به قوانین و مقررات بسیار بیشتر از بقیه جاهاست. شاید یکی از عواملی که باعث شده ما بیمار زیادی نداشته باشیم، تعهد و پایبندی نفرات نظامی به قوانین است.
وقتی دستوری ابلاغ می‌شود که همه افراد باید ماسک بزنند همه رعایت می‌کنند و اصول کلی برای مواجهه با این بیماری یعنی استفاده از ماسک، فاصله گذاری اجتماعی و شستن مکرر دست‌ها در این مراکز به خوبی رعایت می‌شود.
قانونمندی، تعهد و احساس مسئولیت پرسنل نظامی و نظارت قوی بر اجرای این دستورات از جمله عوامل مهم از جلوگیری گسترش این ویروس بوده است. در خیلی از جاها علیرغم تجمع و رفت و آمد زیاد و تعطیل نشدن کار، شاهد بیماران زیادی نبوده‌ایم.
وقتی ما برای هر چیزی قانون خاصی در آیین نامه انضباطی داریم، اجرای پروتکل‌های بهداشتی هم با دقت و وسواس بیشتری نسبت به سایر سازمان‌ها انجام می‌شود.
به نظر من مهم‌ترین علت اینکه ما زیاد با این بیماری درگیر نشدیم، جدا از نظارتی که به عنوان یک وظیفه اصلی به عهده بهداشت و درمان بوده، تعهد و مسئولیت پذیری و قانون مداری پرسنل ارتش است که آنان را موظف می‌کند بر اساس دستورالعمل‌های ابلاغی پروتکل‌ها رعایت شود.
شاید یکی از عواملی که باعث شده در پادگان‌های ارتش بیمار زیادی نداشته باشیم، تعهد و پایبندی نفرات نظامی به قوانین است
پروتکل‌های ابلاغی شما چیست؟
برای هر اقدامی بالغ بر ۲۰۰ الی ۲۵۰ آیین نامه، دستورالعمل و پروتکل وجود دارد، همه این دستورالعمل‌ها را قرارگاه زیستی امام رضا (ع) تنظیم کرده و ما به مبادی مربوطه ابلاغ می‌کنیم.
برای هر چیزی که تصور کنید مثلاً نماز جماعت، پروتکل‌های خاصی وجود دارد، حداقل باید با فاصله دو متری در فضای باز انجام شود، مراسمات بالای ۱۵ نفر برگزار نشود، صندلی‌ها یک و نیم تا دو متر فاصله داشته باشند و همه افراد ماسک زده باشند.
یکی از فواید کرونا تقویت سیستم فاوایی ارتش یعنی وبیناری و جلسات دورسخنی بود که زیرساخت‌هایش فراهم و امکاناتش به روز شد. یکی از توانمندی‌های ما که افزایش پیدا کرد در حوزه ارتباطات بود.
کیفیت آموزش‌ها در نیروی پدافند به چه صورت است؟
آموزش‌های ما دور سخنی نشد. اگر دیده باشید در مدارس همه درگیر این موضوع شدند، بچه‌ها ارتباط خوبی با معلم پیدا نمی‌کنند و فرهنگ مدرسه روی آنها تاثیر ندارد، ولی خوشبختانه در دانشگاه‌های ارتش و مراکز آموزشی نیروهای مسلح، هیچ کلاسی به صورت وبیناری و دور سخنی برگزار نشد. کلاس‌ها با پنجره‌های باز و تعداد نفرات کمتر برگزار شد. استاد به جای اینکه یک کلاس سی نفره داشته باشد، در دو کلاس پانزده نفره تدریس می‌کند و این باعث شد که کلاس‌ها تعطیل نشود.
آموزش‌های دفاعی به چه شکل انجام می‌شود؟
در این زمینه رزمایش‌هایی را برگزار کردیم که در رسانه‌ها مطرح شد. ما برای اینکه تجمع را در رزمایش‌ها کم کنیم از افرادی که در رزمایش شرکت می‌کنند تست می‌گیریم. فرد باید در بستر دیجیتال و فضای مجازی فرم خود اظهاری پر کند، اگر علائمی نداشته باشد به رزمایش می‌آید، آنجا باز هم خود اظهاری انجام می‌شود، فردی که هرگونه علائم مشکوک به کرونا دارد وارد رزمایش نمی‌شود و کسانی که سالم هستند به شرط استفاده از ماسک، فاصله گذاری اجتماعی و شست و شوی دست‌ها وارد رزمایش می‌شوند، در نتیجه امکان انتقال کرونا وجود ندارد.
هیچکدام از دانشگاه‌های ارتش، رزم مقدماتی را کنسل نکردند و با رعایت پروتکل‌ها، نظارت و دقت بیشتر، این رزمایش‌ها بدون هیچ مشکلی برگزار شد
در این رزمایش‌ها چه کارهایی انجام شده است؟
در قسمتی از آموزش دانشگاه‌های نظامی، رزم مقدماتی انجام می‌شود که یک سری آموزش‌های جسمی و توانمندی‌های بدنی را باید افزایش پیدا کند، آن هم انجام شد و هیچکدام از دانشگاه‌های ارتش، رزم مقدماتی را کنسل نکردند و با رعایت پروتکل‌ها، نظارت و دقت بیشتر، این رزمایش‌ها بدون هیچ مشکلی برگزار شد.
کدام سازمان‌ها و معاونت‌ها، همگام و همراه شما بودند و از اقدامات شما پشتیبانی کردند؟
ارتباط تنگاتنگی میان ما و وزارت بهداشت وجود داشته که از جمله طرح شهید سلیمانی که طرح ملی کشوری بوده و انجام شده است.
دوم پشتیبانی مراکز درمانی سایر نیروها و مراکز درمانی در سطح کشور بود که با ایجاد نقاهتگاه‌ها صورت گرفت.
در این زمینه نقش آماد و پشتیبانی ارتش در تهیه ماسک و تولید مواد ضدعفونی کننده و خرید تجهیزات و همچنین معاونت نیروی انسانی در تامین و جابجایی نیروهای انسانی و از همه مهم‌تر پشتیبانی فرماندهی نیرو اهمیت بسیار زیادی داشته و در بسیاری از مشکلات کمک کننده و راهگشا بوده است.
فکر می‌کنید که وضعیت کرونا تا کی ادامه داشته باشد؟
کرونا هم مثل سایر بیماری‌های ویروسی غیر قابل پیش بینی است. اگر به ۱۵ ماه گذشته نگاه کنید شاید خیلی از مسائل خنده دار به نظر برسد؛ مثلاً برخی می‌گفتند شاید در تابستان کرونا متوقف شود. خیلی از کشورها با سه اصل ساده، بیماریابی سریع، پیگیری و درمان اولیه بیمار، توانستند این ویروس را کنترل کنند. این کار نشد ندارد، شکست این ویروس بستگی به اتحاد و همدلی همه آحاد مردم و رعایت مقررات و دستورالعمل‌ها دارد، ساده انگاری و عادی‌سازی شدن باعث گسترش این ویروس می‌شود.
ارتباط تنگاتنگی میان ارتش و وزارت بهداشت وجود داشته از جمله طرح شهید سلیمانی که طرح ملی کشوری بوده و انجام شده است
برنامه اداره بهداشت و درمان پدافند در ادامه این راه چیست؟
ما از نظر پشتیبانی سایر نیروها، تهیه دارو، بیماریابی، واکسیناسیون پرسنل و کادر درمان آمادگی کامل داریم.
از نظر تجهیزات آیا به خارج از کشور نیاز داریم و یا اینکه این تجهیزات بومی هستند؟
به این صورت نیست که از خارج از کشور چیزی وارد شود. تجهیزاتی که در بعد تشخیص استفاده می‌شود مثل تست PCR و سی تی اسکن یک قسمتی وابسته به خارج است ولی در حوزه درمان، اکثر داروهایی که تجویز می‌شود در داخل کشور تولید می‌شود و کاملاً بومی است.
واکسن چقدر می‌تواند در پیشگیری از گسترش ویروس موثر باشد؟
زمانی واکسن تاثیر دارند که همه باهم تزریق کنند و به صورت لکه گیری یا تکه، تکه واکسن زدن باید سریع باشد تا بتوانیم به ایمنی جمعی برسیم.
همانطور که در اکثر مقالات اشاره شده ۸۰ درصد از مردم اگر واکسینه شوند، ایمنی جمعی لازم برای کنترل بیماری فراهم می‌شود، ولی خیلی از کشورها بدون اینکه درصد بالایی از واکسیناسیون داشته باشند، توانسته‌اند بیماری را کنترل کنند.
اگر بیماریابی فعال و دقیق انجام شود و این موضوع را ساده نپنداریم شاید ما هم بتوانیم مثل خیلی از کشورهای دیگر جلوی گسترش ویروس را بگیریم. واکسیناسیون همراه با سایر پروتکل‌ها و رعایت نکات بهداشتی تاثیر بیشتری دارد.
آیا احتمال درگیری مجدد فردی که واکسینه شده، وجود دارد؟
طبق اخباری منتشر شده یک پزشک هندی که دوتا واکسن فایزر هم زده بود باز هم در اثر ابتلا به کرونا فوت شد و این نشان می‌دهد که شاید واکسن در مقابله با موتاسیون‌های جدید خیلی موثر نباشد و هنوز هم حرف اول را رعایت کامل نکات بهداشتی یعنی ماسک، فاصله گذاری اجتماعی و شست‌وشوی مکرر دست‌ها می‌زند.
توصیه‌ای به عنوان یک پزشک برای مردم دارید؟
اولین توصیه من خونسرد بودن است، یعنی فرد در عین اینکه وسواس زیادی برای رعایت نکات بهداشتی به خرج می‌دهد، باید خونسرد باشد.
شاید در اطراف‌تان دیده باشید بعضی از افراد با گذشت ۱۵ ماه هنوز مبتلا به کرونا نشدند و باید با آنها مصاحبه شود که چطور بعد از ۱۵ ماه هنوز درگیر این ویروس نشده‌اند. با بررسی دقیق متوجه می‌شویم این افراد کسانی هستند که دستورالعمل‌های بهداشتی را کاملاً رعایت می‌کنند.
همان طور که می‌دانید ۵۰ درصد از بیماران کرونایی هیچ علائمی ندارند. ۸۰ درصد علائم خفیف و ۲۰ درصد علائم شدید دارند و کسانی که بدون علامت و دارای علائم خفیف هستند متاسفانه با رعایت نکردن نکات بهداشتی، باعث گسترش این بیماری می‌شوند.
ما در نیروی پدافند دو نفر شهید مدافع سلامت داریماگر همه افراد دست به دست هم بدهند و این سه قانون ساده ماسک، فاصله گذاری اجتماعی و شستشوی مکرر دست را رعایت کنند، دیگر شاهد غم و اندوه از دست دادن عزیزانمان نخواهیم بود.
آیا شهدای مدافع سلامت در نیروی پدافند داشتیم؟
ما در نیروی پدافند دو نفر شهید مدافع سلامت داریم یکی آقای پرستار غریب‌یار که مبتلا به دیابت بودند و آقای دکتر پارسا معین که جراح بودند و در بیمارستان گلستان همزمان با پیک دوم شیوع کرونا در تیرماه سال ۹۹ در اتاق عمل بیهوش شدند و بعد از سی تی اسکن متوجه شدند که ریه شان درگیر شده است. ایشان علیرغم بیماری مشغول مداوای بیماران کرونایی بودند و متاسفانه ده روز بعد فوت کردند.
واکسیناسیون پرسنل پدافند تا چه حد انجام شده است؟
عمل واکسیناسیون بر اساس پروتکل‌ها و سندهای ملی واکسیناسیون کشوری در حال انجام است و تمامی اعضای کادر درمان واکسینه شده‌اند.
در زمینه کرونا طی این مدت، چندین ساعت جلسات آموزشی داشتید؟
در این حوزه آمار دقیقی ندارم ولی این جلسات بسیار زیاد بوده است. آموزش‌های دیجیتالی مثل پویانمایی‌های آموزشی، توزیع شده است.
الان شما هر رسانه‌ای را که تماشا کنید غیر ممکن است که حرفی از کرونا زده نشود، اگر در خیابان راه بروید و به اطراف نگاه کنید همه در رابطه با کرونا صحبت می‌کنند، در همه فروشگاه‌ها علامت ورود بدون ماسک ممنوع را می‌بینید و در این زمینه آگاه سازی های بسیار زیادی انجام شده است.
ما به صورت‌های مختلف پروتکل‌ها را ابلاغ و در محیط درمانگاه نصب می‌کنیم و به نیروها آموزش می‌دهیم؛ اما این تبلیغات کافی نیست بلکه باید سه اصل ساده ماسک، فاصله گذاری اجتماعی و شست‌وشوی مکرر دست‌ها رعایت شود و عادی‌سازی نشود.
منبع خبر
واکسن «فخرا» با همکاری ارتش تولید شد/ کرونا، رزمایش‌ها را متوقف نکرد بیشتر بخوانید »
