پیرغلامان حسینی

به گزارش مجاهدت از مشرق، ایرانیان از دیرباز حب و ارادت خود را به اهل‌بیت‌(ع) ثابت کرده‌اند و در هر شرایط و اوضاع و احوالی پرچمدار عزای امام حسین(ع) در محرم و صفر بوده و هستند.

مراسم سوگواری و عزاداری سیدالشهدا(ع) در سراسراین سرزمین در قالب آیین‌های مختلف باشکوه، جذاب و معنوی برگزار می‌شود که هرکدام از آنها با بیان وقایع تاسوعا و عاشورا، بازسازی مصائب شهادت امام حسین(ع) و اسارت اهل‌بیتش مخاطبان زیادی را متوجه خود می‌کنند که این مهم تابع آداب ورسوم خاصی است که از گذشته‌های دور بر جا مانده است.

با فرارسیدن تاسوعا و عاشورایی که تمام آسمان و زمین را داغدار می‌کند، مراسم ویژه‌ای در مناطق مختلف ایران برگزار می‌شود که نهایتا همه آنها به یک حقیقت، آن هم پیروزی خون بر شمشیر ختم می‌شود.

از چهل منبری تا بانگ چمریانه در لرستان

سنت عزاداری ایام ماه محرم در لرستان از قدمت خاصی برخوردار است که ورای گونه گونی و تنوع این رسومات در مناطق مختلف و شهرهای لرستان برخی از این آداب و رسوم در فرهنگ مردم لرستان شاخص محسوب شده و حتی در سطح ملی نیز با جنبه ای متمایز به نام مردم این استان مطرح شده اند.

از آیین خره مالی یا گل اندودی در روز عاشورا تا آیین چهل منبری گرفته تا بانگ چمریانه در عزای حسینی و سبک خاص سینه زنی و نوحه خوانی لری و لکی و دها رسم و سنت دیگر ویژگی های سنن و رسومات کهن قوم لر در عزاداری سالار شهیدان و یاران باوفایش را نشان می دهد.

در خرم‌آباد تکایای محلی، محل خاصی برای عزاداری جوانان این شهر است، قدیمی‌ترین تکایا که به استناد کتیبه آن دارای بیش ۱۵۰ سال قدمت است، در محله درب دلاکان قرار دارد، با آغاز ماه محرم جوانان با تهیه پارچه‌های سیاه و داربست‌های فلزی به شیوه سنتی تکیه‌های عزاداری را در سطح محلات مختلف دایر می‌کنند و افراد مسن‌تر نیز با آماده کردن ابزار عزاداری همچون زنجیززنی، چهل چراغ، علم عزاداری و بلندگو و طبل‌ها خود را آماده می‌کنند.

شروع مراسم عزاداری مردم خرم‌آباد با صدای ساز و دهل که آهنگ حزن‌انگیز (چمرونه) را می‌نوازد آغاز می‌شود، پس از نواخته شدن این آهنگ، عزادارن حسینی و دسته‌های عزادار که شامل سینه زنان و زنجیرزنان حسینی هستند، در خیابان ها حرکت می کنند و در مقابل تکیه ها به عزاداری می پردازند.

سینه زنان خرم‌آبادی به شیوه‌ای خاص که ویژه مردم این شهر است سینه زنی می‌کنند، در این شیوه ابتدا سینه زنان نشسته و سینه می زنند بعد وقتی که نوحه خوان فریاد می‌زند(ای وا شهیدا به دشت کربلا) همگی سرپا می ایستند و ضمن جواب دادن به نوحه خوان با دودست به سینه می زنند.

سینه‌زن‌ها و دسته‌های زنجیرزنی دسته دسته گردهم می‌آیند و با کامل شدن هیات‌ با تشکیل ۲ ستون به عزاداری می‌پردازند و با توجه به اینکه مردم استان لرستان اعتقاد خاصی به حضرت ابوالفضل(ع) دارند، در بین نوحه خوانی بسیار ذکر یا ابوالفضل می گویند.

تعزیه سیار اراک

تعزیه سیار اراک یکی از آیین‌های نمایشی سوگواری است که درطول ۱۱ روز اول ماه محرم در بازار سرپوشیده اراک اجرا می‌شده و قدمت این آیین به زمان تأسیس این شهر یعنی بیش از ۲۰۰ سال قبل برمی‌گردد.

این آیین با شرکت ۲۵ گروه تعزیه‌خوان در مجموعه تاریخی بازار اراک با شور فراوان و به‌صورت خودجوش با همت مردم و پیشکسوتان هیأت‌های مذهبی اجرا می‌شود.

حرکت کاروان غم و شبیه‌خوانی با حضور هیأت‌های قدیمی اراک از برنامه‌های این آیین سنتی به‌شمار می‌رود که در گذشته‌های دور توسط هیأت‌ها و گروه‌های تعزیه دو محله بزرگ اراک یعنی قلعه و حصار اجرا می‌شد. تعزیه سیار اراک همراه با یک آیین عاشورایی دیگر در فهرست آثار ملی کشور تحت عنوان میراث معنوی استان مرکزی به ثبت رسیده است.

در این آیین دو گروه تعزیه‌خوان از دو بافت جمعیتی مجزا در محله‌های اصلی شهر وارد بازار می‌شدند و برای آن‌که صدای گروه اول مزاحم گروه بعدی نشود فاصله بین مراسم با چندین پرچم و چلچراغ مجزا می‌شد.

تعزیه سیار تا سال ۱۳۴۲ خورشیدی به‌طور جدی در اراک برگزار می‌شد اما پس از آن به علت جلوگیری از عزاداری‌های محرم و شرایط سیاسی وقت حاکم بر کشور، اجرای آن متوقف و پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال‌های ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۱ دوباره از سر گرفته شد اما باز متوقف شد و در سال‌های اخیر هم تلاش‌هایی برای اجرای آن صورت گرفته است.

در اجرای تعزیه سیار، نخست نقاره‌زنان و شترها وارد بازار می‌شوند، پس ازآن گروه سینه‌زنان ودرادامه هم شبیه‌خوانان می‌آیند و طول بازار را طی می‌کنند.

منبرکشی؛ رسمی عاشورایی

مراسم منبرکشی از جمله مراسم ایام محرم است که در محله‌های قدیمی شهرستان ساری اجرا می‌شود و کسانی که خادمان منبر هستند و نسل به نسل منبر را نگهداری می‌کنند، چند روز قبل از اجرای مراسم، منبر را بیرون آورده و یک پارچه سبز روی آن می‌اندازند و در روز تاسوعا از اذان صبح خادمان منبر مشغول پخت برنج نذری می‌شوند که این برنج به‌عنوان تبرک به عزاداران داده می‌شود.

در مراسم منبرکشی گروه زنان به پای منبرها رفته و با ذکر صلوات از زیر منبر رد می‌شوند و پارچه سبزی به‌عنوان دخیل برای ادای نذرشان به منبر گره می‌زنند و شمع را داخل تشت پر از گل که روی منبر قرار دارد روشن می‌کنند، آنگاه اگر نذری داشته باشند که شامل خرما، شربت یا مبلغی پول می‌شود، به خادم منبر می‌دهند تا حاجت آنها برآورده شود.

شمسعلی ترک از پیرغلامان حسینی با اشاره به سنت دیرینه مراسم منبرکشی می‌گوید: این مراسم تا پاسی از نیمه‌شب ادامه دارد و اهالی معتقدند زیارت منبر و عبور از زیر آن یک‌سال سلامتی خانواده را تأمین می‌کند و در گذشته برخی افراد برای گرفتن حاجت پابرهنه برای روشن کردن شمع به پای منبر می‌رفتند و عده‌ای نیز سر یا شانه خود را گل مالی می‌کردند و در ساری رسم بر این بود که شمع بلندی را به پای منبر آورده و روشن می‌کردند اما امروزه این رسم از بین رفته است.

چلچلا، ارادت تکیه‌ها

شهرستان مجن در نزدیکی شاهرود واقع در استان سمنان به‌عنوان برگزارکننده برخی مراسم ویژه عاشورایی مطرح است. برگزاری آیین قدیمی چلچلا در این شهرستان از شب سوم ماه محرم و همزمان با غروب آفتاب، در دو تکیه‌ بزرگ مجن آغاز می‌شود و تا شب دهم محرم ادامه می‌یابد.

آیینی که در فهرست میراث معنوی کشور نیز ثبت شده است.

دم‌دمای غروب، در تکیه‌ پایین، ابتدا فراشان تکیه را آب و جارو می‌کنند و پس از آن فضای تکیه را با جاجیم و چادر شب فرش کرده و چهل پایه چراغ شمعدان را برای برگزاری مراسم در محل می‌چینند.

خادمان در تکیه‌ مقابل و رو به جمعیت حاضر می‌ایستند و متولی تکیه یا به اصطلاح محلی‌ها بابای تکیه، با لحنی دلنشین دعا می‌خواند. زنان و دختران روی پشت‌بام‌های پلکانی اطراف تکیه، مراسم را تماشا می‌کنند.

در این آیین پس از ذکر صلوات، بخش‌هایی از زیارت عاشورا خوانده می‌شود و سپس برای سلامت و فرج امام زمان(عج) دعا می‌کنند و حضار با «آمین» پاسخ می‌گویند.

در حین اجرای مراسم، مردم نذورات خود را روی سفره‌های کرباسی قرار می‌دهند و برای تبرک از خادمان بسته‌ کوچکی از نبات می‌گیرند. در پایان مراسم، بعد از دعا برای شفای بیماران و ذکر فاتحه، چراغ‌ها را دست‌به‌دست می‌کنند، می‌بوسند و می‌چرخانند و سپس نماز مغرب را اقامه می‌کنند.

چک چکو، سنگ‌زنی فارسی‌ها

چک‌چکو در استهبان فارس و بعضی شهرهای دیگر استان و حتی سایر مناطق ایران برگزار می‌شود. مردم استهبان در میدان اصلی شهر حلقه می‌زنند و با حرکاتی هماهنگ به‌صورت دوار حرکت می‌کنند و دو قطعه سنگ یا چوب را با ریتمی مشخص به یکدیگر می‌کوبند. در همین حین مرثیه‌خوان هم نوحه‌خوانی می‌کند.

پیشینه‌ آیین چک‌چکو به بعد از حادثه‌ عاشورا بازمی‌گردد که پس از شهادت امام حسین(ع) لشکریان یزید با اسب‌هایشان بر جنازه‌ شهدای کربلا تاختند و این آیین واکنشی به سم‌کوبی اسبان اشقیا بر پیکر شهدای کربلاست.

هنگام مرثیه‌خوانی و با اشاره‌ نوحه‌خوان، عزاداران به جای سینه‌زدن، سنگ‌ها را در دودست بالا می‌برند و در بالای سر، آنها را به‌هم می‌زنند و همزمان با ریتم نوحه، خم شده و دوباره سنگ‌ها را به یکدیگر می‌زنند، سپس به صورت هماهنگ یک گام به جلو و یک گام به عقب برمی‌دارند و دم یا بیت اول نوحه را تکرار می‌کنند. این آیین که قدمتی ۲۰۰ساله دارد در فهرست میراث معنوی یونسکو ثبت شده است.

حسن‌ حسین گویان گالیکش

اهالی فارسیان گالیکش در استان گلستان هرساله در روزهای پایانی دهه اول محرم بعد از برگزاری مراسم علم‌گردانی و زنجیرزنی در سطح روستا و میدان الغدیر شهر گالیکش، آیین سنتی و کهن معروف به «حسن، حسین» که از پدرانشان به یادگار مانده را اجرا می‌کنند و از پیر تا جوان با تشکیل دسته‌ای دایره‌ای‌شکل دور علمی با نماد دست حضرت ابوالفضل(ع) بر سر آن و پوشیده با پارچه سیاه و روسری‌های رنگارنگ به سینه‌زنی و نوحه‌خوانی می‌پردازند.

مردم این روستا در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی آخرین برنامه مراسم عزاداری خود را به اجرای آیین «حسن، حسین» اختصاص می‌دهند و با تشکیل جمعی دایره‌ای شکل دست‌های چپ به کمر یکدیگر و دست‌های راست به بالا دور علم امام‌حسین(ع) با حرکت دادن همزمان پاهای خود سینه‌زنی می‌کنند و یک نفر صحنه‌گردان می‌گوید «حسن» و بقیه ندای «حسین» سرمی‌دهند. مداحی که به‌عنوان میدان‌دار در کنار علم ایستاده شعرهایی با مضمون «حسین آقام وای- یا امام‌حسین آقام وای، حسن حسین ما چه شد، در شهر کوفه کشته شد» را در کنار سایر اشعار فریاد می‌زند و عزاداران مدام تکرار می‌کنند و به مرور روند سینه‌زنی و مداحی تندتر می‌شود و مراسم شور حسینی بیشتری پیدا می‌کند.

کرمانی‌ها و «چهل منبرو»

مردم استان کرمان با دارا بودن پیشینه مذهبی از گذشته‌های دور با فرا رسیدن ماه محرم به‌ویژه روزهای تاسوعا و عاشورا با آداب و رسوم خاصی خاطره سرور و سالار شهیدان حضرت امام حسین(ع) و یاران باوفایش را زنده می‌کردند.

در برخی از شهرها و مناطق استان کرمان مانند بم در گذشته‌ای نه‌چندان دور مردم در عصر تاسوعا پای برهنه از امامزاده‌ای به امامزاده دیگر و از زیارتگاهی به زیارتگاه دیگر می‌رفتند و در آنجا شمع روشن می‌کردند. این عمل را به اصطلاح «چهل منبرو» می‌گفتند. روز دهم محرم که مصادف با روز عاشوراست غالبا مداحان هیأت‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی سعی می‌کنند نوحه‌ای در وصف این روز تهیه و ارائه کنند.

در برخی از روستاها و بخش‌های کرمان از جمله زنگی‌آباد، چترود و جوپار در روز عاشورا اقدام به شبیه‌گردانی می‌کنند. در این روز تعدادی از جوان‌های فعال با ملبس‌شدن به لباس‌های مشابه لباس‌های خاندان اهل بیت(ع) و لباس‌های سربازان ابن‌سعد و نامگذاری بعضی از افراد به‌عنوان شمربن ذی‌الجوشن، ابن‌سعد، حرمله، حربن ریاحی، علی‌اکبر، قاسم‌بن‌الحسن، ابوالفضل‌العباس، امام‌حسین و سایر کسانی که درواقعه کربلا نقش‌هایی داشته‌اند وتدارک وسایل از قبیل خیمه وخرگاه واسب سپاه، گهواره علی‌اصغر و اسب زخمی منظره‌ای از واقعه وحوادث کربلا رامجسم می‌سازند تا بدین وسیله افکار نظاره‌گران رامتوجه آن ایام سخت ودشوار کنند.

“هیا مظلوم” و دمام زنی در بوشهر

مردم بوشهر با شروع ماه محرم با برپا کردن خیمه‌ها و سیاه‌پوش کردن تکیه‌ها، مساجد و حسینیه‌ها و نصب پرچم‌های عزا بر سر درب منازل و معابر، خود را برای عزاداری و سوگواری سالار شهیدان آماده می‌کنند. سینه‌زنی به همراه نوای غم انگیز نوحه‌خوانان از ویژگی‌های مراسم عزاداری بوشهر است.

سینه‌زنی، نوحه‌خوانی و نوازندگی سنج و دمام بوشهری‌ها از ویژگی‌های مراسم عزاداری در این استان است. این نوع مراسم عزاداری به سبب سبک ویژه و خاص برگزاری و همچنین قدمت زیادی که دارد در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است.

سینه زنی بوشهری بدین شکل است که نوحه‌خوان در وسط می‌ایستد و بین ۵ تا ۲۰ حلقه انسانی، دور او تشکیل می‌شود. سینه‌زن‌ها به صورت دایره‌ای می‌چرخند و حرکت پای آنان با نوای نوحه‌خوان هماهنگی دارد.

جالب است بدانید از ۴۳ آثار معنوی استان بوشهر که در ثبت آثار ملی به ثبت رسیده، بیش از نیمی از این آثار آئین و مراسم سوگواری مردم این استان است که دارای ویژگی‌هایی خاصی هست. عزاداری استان بوشهر نه تنها به عنوان یکی از منحصربه‌فردترین عزاداری‌ها شناخته می‌شود، بلکه عزاداری این منطقه از تنوع بی‌نظیری برخوردار است. سینه‌زنی، نوحه‌خوانی، سنج و دمام‌زنی، پامنبری، هیامظلوم، یزله و مقتلک علی اصغر (علیه‌السلام) از آئین‌های مراسم ماه محرم در استان بوشهر است.

شکل صحیح هیا مظلوم بدین گونه است که اصولاً تعداد هفت تا ۹ نفر به اصطلاح سر (جلو) می‌ایستند و باقی افراد به شکل معمولاً برابر، تقسیم و پشت سر آخرین نفر در سمت راست و آخرین نفر در سمت چپ قرار گرفته و همانند قطار یک ردیف را تشکیل می‌دهند، دست‌های‌شان را به صورت کشیده پشت کمر یکدیگر زنجیروار می‌گذارند و مسافت را طی می‌کنند.

نوحه پامنبری یکی دیگر از آئین‌های زیبای عزاداری سنتی مردم استان بوشهر است که در ایام محرم قبل از سخنرانی مذهبی کنار منبر به صورت جمعی و با سبکی خاص اجرا می‌شود.

در مراسم سینه زنی، سوگواران با حلقه بین مداح سینه‌زنی می‌کنند که مداح با نواح‌خوانی و پاسخ سینه‌زنان جلوه خاصی از عزاداری نشان می‌دهند. سینه‌زنی در بوشهر و سایر شهرهای استان با شکوه خاصی برگزار می‌شود و در نوع خود گونه‌ای از اتحاد و همبستگی است. مراسم سینه‌زنی سنتی بوشهر هم‌صدایی و هم‌نوایی جمعیت یک‌رنگی، یک‌دلی جمع را بازگو می‌کند و این همه نشان‌دهنده ارادت، عشق و علاقه مردم استان بوشهر به ائمه اطهار (علیه‌السلام) نشان می‌دهد.

از شووی‌خوانی تا سینه زنی شُنَسُتَکا در سیستان

از سنت‌های برجسته محرم در سیستان، شووی خوانی (تعزیه‌خوانی) بوده که یکی از سنت‌های ماندنی در این منطقه است. هر ساله مراسم عزاداری امام حسین (علیه‌السلام) با شووی آغاز می‌شود که از جمله آن‌ها می‌توان به روستاهای قلعه‌نو، سه‌کوهه و دولت‌آباد و بنجار شهرستان زابل اشاره کرد.

سینه زنی به صورت نشسته که در سیستان به «سینه شُنَسُتَکا یا سینه سه ضرب معروف» است و قدمتی دیرینه دارد. سینه‌‎زنی شُنَسُتَکا بدین صورت است که عزاداران در صف‌های منظم نشسته و مداح با خواندن اشعار و مراثی معروف به بحرطویل که حاوی مضامین حماسی و مذهبی است انجام می‌شود و در زمان دم نوحه، سینه زنانی که رو به روی هم بر روی زانو نشسته‌اند، بر زانو می‌زنند و با این حرکت شدت افسوس و حسرت خود از شهادت سالار شهیدان و یاران با وفایش را نشان می‌دهند.

چه‌وشی یا چاوشی یکی دیگر از سنت‌های مردم سیستان در ماه محرم است. بدین گونه که تنی چند از بزرگان و پیر غلامان خوش صدا پس از اذان مغرب و عشا با صدای حزن‌انگیز و زیبا و با حرکت در کوچه‌ها و معابر روستا، بام منازل، حسینیه و مساجد رفته و با خواندن اشعار و مراثی مردم را برای تجمع در حسینیه و مسجد دعوت می‌کنند و در واقع نوعی فراخوان برای شروع عزاداری است.