سرانجام سه هفته پس از شکست عملیات منافقین، در ۲۹ مرداد ۱۳۶۷ با حضور نیرو‌های بین‌المللی، آتش‌بس در سراسر مرز‌های ایران و عراق برقرار شد. ایران و عراق در سال ۱۳۶۹ و پیش از حمله عراق به کویت، توافق رسمی صلح امضا کردند و روابط دیپلماتیک خود را از سر گرفتند. از همان زمان کار تبادل اسرای جنگی دو طرف آغاز شد.
آمار اسرا
طبق آمار حدود ۴۳ هزار نفر از ایرانی‌ها در دوران جنگ تحمیلی در زندان‌های رژیم بعث به اسارت گرفته شدند (ایسنا، ۲۹ مهر ۱۳۹۹) و کل اسرای بازگشتی به کشور تحت عنوان آزادگان سرافراز ۳۹ هزار و ۱۴۰ نفر بودند. (خبرگزاری دفاع مقدس، ۰۵ مهر ۱۳۹۸). حدود ۲۴ هزار نفر از ۴۰ هزار نفر اسیر در دوران دفاع مقدس در سال ۶۷ اسیر شدند. از ۲۴ هزار و ۳۷۸ اسیر در سال ۶۷، ۱۹ هزار و ۳۸۷ نفر برای تیر ماه سال ۶۷ است. یعنی ۲۰ هزار اسیر ما ـ نیمی از اسرا ـ در یک ماهه آخر هشت سال جنگ بوده است. بیشترین اسرای ما مدت اسارتشان دو سال و چهار ماه است که همین‌ها هستند.
درباره تعداد اسرای زن جنگ تحمیلی، آمار روشنی منتشر نشده، اما در برخی منابع از رقم ۱۷۱ اسیر زن در طول جنگ هشت ساله گفته شده است. (خبرگزاری صدا و سیما؛ ۲۸ شهریور ۱۳۹۵). تعدادی از درجه‌داران و پاسداران را نیز قبل از شروع جنگ اسیر گرفته بودند. (موسسه فرهنگی پیام آزادگان، ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۹)
وضعیت اطلاعات اسرا
۶۰ درصد از اسرای ما مفقودین بودند که در همان شهریور ۱۳۶۹ آزاد شدند. از بین این ۴۰ هزار نفر، فقط حدود ۱۹ هزار نفر ثبت نام شده و شناخته شده بودند. ما بقی مفقود بودند و تنها زمان مبادله بزرگ، عراق آن‌ها را به صلیب سرخ نشان داد. (خاجی؛ علی؛ مشرق، ۲۶ مرداد ۱۳۹۹) تعداد ۲۰ هزار و ۳۱۳ نفر از آن‌ها را از نمایندگان کمیته بین‌المللی صلیب سرخ مخفی نگه داشت و تا زمان تبادل یعنی سال ۱۳۶۹ دولت ایران و خانواده این افراد از آن‌ها هیچ‌گونه اطلاعاتی نداشتند.
مفقودین
تعداد مفقودین رزمندگان دولت جمهوری اسلامی ایران در طول دوران دفاع مقدس حدود ۱۱ هزار نفر در مقابل حدود ۶۰ هزار نفر مفقود عراقی است. (خبرگزاری دفاع مقدس، ۰۵ مهر ۱۳۹۸)
وضعیت اسارت و حوادث اسرا
رژیم بعثی عراق به هیچ‌وجه پایبند به تعهدات و تکالیف بین‌المللی خود نبود و اصول اخلاقی و انسانی را با بی‌اعتنایی کامل زیر پا می‌گذاشت و نه تنها بدترین رفتار‌ها را نسبت به اسیران ایرانی روا داشت بلکه آن‌ها را از ابتدایی‌ترین حقوق انسانی‌شان هم محروم کرد و در بدترین شرایط زیست‌محیطی به لحاظ آب و هوا، خوراک و پوشاک، وضعیت بهداشتی و درمانی از آن‌ها نگهداری کرد. در زمان اشغال مناطق مسکونی تعداد زیادی از مردم غیر نظامی را هم اسیر جنگی قلمداد کرده و با آن‌ها نیز همان رفتار و اعمال را داشتند.
از مجموع اسرای ایرانی در عراق، تعداد ۵۷۴ اسیر هم «شهید» یا «کشته» شدند؛ و پیکر مطهر ۵۷۰ اسیر شهید در اردوگاه‌های عراق با جنازه هزار و ۱۲۴ اسیر عراقی فوت شده در اردوگاه‌های ایران تبادل شده است. (خبرگزاری دفاع مقدس، ۰۵ مهر ۱۳۹۸)
رده سنی اسرا
متوسط سن رسمی اسرای نظامی ایرانی در عراق ۲۲ سال بود و متوسط سن پنج اسیر ایرانی خردسال کمی بیش از هفت سال بود. همچنین مسن‌ترین اسیر ایرانی در دست بعثی‌ها در زمان اسارت ۹۷ سال سن داشت که بعد از ۸۰۴ روز اسارت، آزاد شد. (موسسه فرهنگی پیام آزادگان)
اطلاعات شیرین از دوران اسارت
علی‌رغم تنبیه دژخیمان بعثی، آزادگان در شرایط سخت و کمبود امکانات، با ابتکاراتشان از فرصت‌های خود برای یادگیری امور دینی، آموزش علوم و فنون و … اجرای عبادات و مراسم دینی و مناسبت‌های انقلابی و افزایش روحیه در برابر شکنجه‌های سفاکان بعثی، حداکثر استفاده را می‌کردند. همچنین با اقدامات زندان‌بانان عراقی و تبلیغات منافقین مبارزه می‌کردند و امکان سو استفاده‌های تبلیغاتی رسانه‌های مختلف را سلب می‌کردند که در این خصوص خاطرات زیادی از آزادگان عزیز منتشر و بسیاری نیز مکتوم مانده است.
از سید آزادگان، حجه الاسلام مرحوم سید على‌اکبر ابوترابی (۱۳۱۸ – ۱۳۷۹) با برنامه‌ریزی‌ها و اقداماتی که در زندان‌های بعث عراق انجام داد می‌توان با عنوان مکتب ابوترابی در اسارت نام برد. وی با رهبرى حکیمانه خود و با تمسک به ائمه معصومین (ع) و با معنویت و سعه صدر و حلم و بردبارى فوق العاده مکر و حیله دشمنان بعثى را بى تأثیر کرد و شمع محفل ایران شد و در جهت تقویت روحیه مقاومت و ایمان آنان از هیچ اقدام و ایثارى دریغ نورزید.
رهبر کبیر انقلاب درباره اسرا و آزادگان تعبیرات زیبایی دارند. ایشان اسرا را سرود آزادی دانسته و می‌گویند: «اسرا در چنگال دژخیمان خود سرود آزادی‌اند و احرار جهان آن را زمزمه می‌کنند. مفقودین عزیز، محور دریای بیکران خداوندی‌اند و فقرای ذاتی دنیای دون در حسرت مقام والایشان در حیرتند.» ایشان همچنین از مادران اسرا چنین یاد می‌کنند: «در اقدام شریف مادران بزرگواری که در دامن‌های مطهر خود چنین فرزندانی را تربیت کرده‌اند، چه می‌توان نثار کرد؟ و برای اسیرانی که در زندان‌های مخوف دشمن، شجاعانه بر سر دشمنان بشریت فریاد می‌کشند، چگونه توان تعظم نمود؟»
حضرت امام خامنه‌ای (مد ظله‌العالی) درباره آزادگان چنین گفته‌اند: «یکی از چیز‌هایی که شما را، دل‌هایتان را زنده نگه می‌داشت، پرامید نگه می‌داشت، یاد آن چهره و روحیه پرصلابت امام عزیزمان بود. آن بزرگوار هم خیلی به یاد اسرا بودند. حال پدری را که فرزندانش به این شکل از او دور شده باشند، راحت می‌شود فهمید… مساله اسارت طولانی فرزندان این ملت به نوبه خود امتحان دیگری بود که ملت ما با موفقیت آن را به انجام رسانده و اسرای ما همانند ملت ایران از خود آزادمردی نشان دادند و سرانجام با موفقیت و سرافرازی به وطن بازگشتند… شما در دوران اسارت شرایط سختی را گذراندید، اما در عین حال با حفظ دین و اعتقادات و دلبستگی خود به اسلام، امام و انقلاب موجب افتخار و آبرومندی ملت خود در برابر دشمن شدید.»
اطلاعات تلخ اسرا
تعداد معدودی از افراد به دلیل همکاری با دشمن و اذیت و آزار اسرا ایرانی توسط بچه‌ها تنبیه شدند به تعداد کمتر از تعداد انگشتان یک دست نیز کشته شده یا آسیب شدید دیدند و یا اینکه به سازمان مجاهدین پیوسته بودند که در درگیری‌ها کشته شدند. این‌ها عموماً با حمایت عراقی‌ها موجب دردسر برای بقیه اسرا می‌شدند. دار و دسته راه انداخته و سعی می‌کردند برای امتیاز‌های بسیار ناچیز از سمت عراقی‌ها بچه‌های خودمان را به دشمن بفروشند. آماری که در این کتاب آمده بر اساس گزارش صلیب سرخ است. پناهنده‌ها را هم ۵۰۰ نفر نوشته‌ایم که باید ۲۵۰ نفر به آن‌ها اضافه کنیم. اکثر این افراد تاکنون به کشور برگشته‌اند و فقط انگ پناهندگی به خود چسباندند. آن‌ها به عراق یا کشور‌های دیگر پناهنده شده بودند. اگر صلیب سرخ می‌توانست برایشان پذیرش بگیرد که می‌رفتند، اما عموماً در عراق ماندند و حالا هم اکثرشان برگشته‌اند. (خاجی؛ علی؛ مشرق، ۲۶ مرداد ۱۳۹۹)
اسرای عراقی
رزمندگان ایران توانسته بودند، ۷۲ هزار و ۱۱۳ تن از نیرو‌های مسلح ارتش بعث عراق اعم از زمینی، هوایی و دریایی را همراه ۲۴۷ تن مزدور (غیر عراقی) به اسارت درآورند؛ که وظیفه نگهداری از آن‌ها به ارتش جمهوری اسلامی ایران محول شده بود.
پس از انجام عملیات‌های پیروزمندانه فتح‌المبین، طریق‌القدس و ثامن‌الائمه (ع) و افزایش اسرای عراقی امام خمینی (ره) در سال ۱۳۶۱ در پیامی منشور نگهداری از اسیران عراقی را صادر کردند و فرمودند: «گرچه می‌دانم مکتبی بودن و متعهد به اسلام راستین بودن اقتضا می‌کند تا رزمندگان اسلام با اسیران جنگی و پناهندگان با عطوفت و فتوت و به گونه‌ای اسلامی رفتار کنند».
تعداد ۲۰ هزار اسیر عراقی درخواست پناهندگی دادند که با نیمی از آن‌ها موافقت شد و ۱۰ هزار و ۶۳۴ تن ماندند؛ بنابراین می‌توان گفت حدود ۱۴ درصد از همه اسیران عراقی، تحت تاثیر شرایطی که برای آنان در اردوگاه‌های ایران فراهم شده بود، از بازگشت به کشور خود منصرف شدند.
بازگشت شکوهمندانه
در طول دوران دفاع مقدس مسئولان ایرانی تلاش کردند تا اسیران معلول و آنان که جراحت‌های خیلی شدیدی داشتند با یکدیگر مبادله شوند، ولی طرف عراقی حاضر به همکاری نبود، ام دولت ج.ا.ا. در ۲۱ مرحله تعداد یک هزار و ۳۴۱ نفر از اسرای بیمار را یک‌طرفه آزاد کرد و نیرو‌های عراقی نیز در اقدامی مشابه ناگزیر به آزادی ۹۴۶ نفر از اسیران معلول و بیمار ایرانی شدند که تعدادی غیر نظامی زن هم در بین آن‌ها وجود داشتند.
مبادله بزرگ در مرداد و شهریور ۱۳۶۹ انجام شد. بعد از آن هم مبادله‌هایی انجام شد که تا سال ۱۳۸۱ ادامه داشت. در جریان تبادل اسرا بود. ما ۴۰ هزار اسیر داشتیم و عراقی‌ها ۷۰ هزار نفر اسیر. صدام گفت تبادل یک به یک و سی هزار اسیر عراقی بلاتکلیف ماندند، چون عراقی‌ها می‌دیدند که جان آن‌ها اهمیتی برای مسئولان حکومت ندارند.
در بین جانبازان و ایثارگران، در هیچ گروهی به اندازه اسرا، تحصیل کرده نداریم. حدود ۶۰۰ پزشک داریم. بیش از هزار نفر داریم که در علوم مهندسی پیشرفت کرده‌اند. بیش از دو هزار نفر از آزادگان در علوم انسانی سرآمد شده‌اند.
امام خمینی درپیام خود چنین گفته بودند: «اگر روزی اسراء برگشتند و من نبودم، سلام مرا به آن‌ها برسانید و بگویید خمینی در فکرتان بود» آنان بازگشتند، اما خبری از رهبر محبوبشان نبود. آنان نتوانستند آغوش گرم را داشته باشند ودر عوض تنها صندلی سپید و ضریح سردش میزبانشان و وصیتنامه امام (ره) مونس‌شان شد.
خلف شایسته پیر جماران، حضرت امام خامنه‌ای درباره‌شان فرمودند: «ایستادگى و مقاومت آزادگان سرافراز ما در طول سال‌هاى سخت اسارت، ملت ایران را روسفید و سربلند کرد و ما بازگشت پیروزمندانه آنان به میهن اسلامى را حادثهاى مىدانیم که دست قدرت الهى آن را رقم زد. بنا بر این یکایک ملت ایران باید این خاطره و خاطرات شبیه آن را زنده نگهدارند و آن‌ها را قدر بدانند.»
بسیاری از آزادگان پس از بازگشت دچار عوارض دوران اسارت خود بوده و تعدادی نیز به شهادت رسیده و یا به رحمت خدا رفته اند.
سخن پایانی
آزادگان دوران اسارت را در راستای دفاع مقدس مردانه مقاومت کردند و تازیانه‌های بی عدالتی را تاب آوردند و لازم است الگوی یکایک افراد جامعه در شرایط سختی‌های کشور در برابر مشکلاتی که ناشی از تحریم‌های ظالمانه دشمنان و سو تدبیر‌های برخی مدیران است، در راستای اهداف انقلاب در تلاش باشیم و همگام با گام دوم انقلاب بوده و زمینه سازی دولت مهدوی را فراهم سازیم.
رنج ومحنت‌های آزادگان عزیز را ارج نهاده و بر آنان درود فرستاده و برای آنان صحت و سلامتی و عاقبت بخیری ارزومندیم.
منابع
• باقری محمد حسن و عسگری شاداب، جنگ تحمیلی فرصتی برای احیای عزت و شرف ایران اسلامی، جلد ۲، تهران: انتشارات اندیشه عصر، ۱۳۸۸
• خاجی؛ علی؛ مشرق، ۲۶ مرداد ۱۳۹۹
• سرهنگی مرتضی، اسرار جنگ تحمیلی به روایت اسرای عراق، تهران: سروش، ۱۳۶۳
• شریفی اسماعیل، تحول در اسارت، تهران: موسسه فرهنگی نشر امین، ۱۳۷۸
• ایسنا؛ ۲۹ مهر ۱۳۹۹
• خبرگزاری صدا وسیما؛ ۲۸ شهریور ۱۳۹۵
• دفاع پرس (خبرگزاری دفاع مقدس، ۰۵ مهر ۱۳۹۸)
• مشرق (خاجی؛ علی؛ مشرق، ۲۶ مرداد ۱۳۹۹)
• موسسه فرهنگی پیام آزادگان
انتهای پیام/ 112
منبع خبر