برجام

‌به گزارش مجاهدت از مشرق، «مجمع جهانی اقتصاد» (WEF) که اغلب به عنوان اجلاس «داووس» شناخته می‌شود، یکی از مهم‌ترین گردهمایی‌های سالانه رهبران جهانی، اندیشمندان و تأثیرگذاران است. این اجلاس که در داووس سوئیس برگزار می‌شود، بستری برای پرداختن به مهم‌ترین مسائل جهانی فراهم می‌کند.

پنجاه و پنجمین نشست سالانه این مجمع که از دوشنبه ۲۰ ژانویه ۲۰۲۵ (یکم بهمن ۱۴۰۳) با شعار «همکاری برای عصر هوشمندی» و با حضور مقامات ارشد دولتی و بخش خصوصی کشورهای جهان به مدت پنج روز در شهر داووس سوئیس برگزار شده‌بود، امروز جمعه، ۲۴ ژانویه ۲۰۲۵ (۵ بهمن ۱۴۰۳) به پایان می‌رسد.

تاریخچه و دستاوردهای ۵۰ ساله داووس

تاریخچه اجلاس داووس به سال ۱۹۷۱ برمی‌گردد که توسط «کلاوس شواب» پروفسور سوئیسی-آلمانی تأسیس شد. این اجلاس که در ابتدا به عنوان «مجمع مدیریت اروپا» شناخته می‌شد، با هدف گردهم آوردن رهبران تجاری اروپایی برای بحث در مورد روش‌های مدیریتی آغاز به کار کرد.

شواب که در اجلاس ۲۰۲۵ داووس نیز حضور داشت، به عنوان استاد کسب‌وکار دانشگاه ژنو معتقد است که هم‌اندیشی بزرگان سیاست و اقتصاد می‌تواند جهان را برای زندگی بهتر فراهم سازد.

در اواسط دهه ۱۹۷۰، این مجمع دامنه خود را گسترش داد و رهبران سیاسی، اقتصادی و فکری از سراسر جهان را نیز شامل شد. در سال ۱۹۸۷، نام آن به مجمع جهانی اقتصاد تغییر یافت تا دامنه جهانی‌تر آن را منعکس کند. طی دهه‌ها، این اجلاس به مرکزی برای بحث‌های سطح بالا در مورد موضوعاتی مانند نابرابری اقتصادی، پیشرفت‌های فناوری، تغییرات اقلیمی و بحران‌های ژئوپلیتیکی تبدیل شده است.

در ارتباط با دستاوردهای تاریخی جهان در داووس لازم به ذکر است، در حالی که اجلاس مذکور ممکن است به عنوان کانونی برای نخبگان جهانی عمل کند، اما این نشست‌ها همچنان یک بستر منحصر به فرد برای بحث‌های جهانی به حساب می‌آید و دستاوردهای قابل توجهی در طول تاریخ ۵۰ ساله خود دارد.

به عنوان مثال در سال ۱۹۸۸، توافق‌نامه‌ای معروف به «اعلامیه داووس» در این نشست به امضا رسید که به موجب آن، دو کشور ترکیه و یونان از آستانه درگیری مسلحانه عقب‌نشینی کردند.

در سال ۱۹۹۲ نیز نلسون ماندلا و «اف. دبلیو. کلرک» رئیس جمهور وقت آفریقای جنوبی اولین حضور مشترک خود را با هم در صحنه بین المللی در داووس انجام دادند که مسلماً گامی مهم در جهت پایان دادن به آپارتاید بود. سال بعد، هر دو نفر جایزه صلح نوبل را دریافت کردند.

اتحاد جهانی برای واکسن‌ها و ایمن‌سازی (Gavi) نیز در سال ۲۰۰۰ در داووس راه اندازی شد و از آن زمان دسترسی میلیون‌ها نفر به واکسن‌ها را بهبود بخشیده است.

متن و حواشی اجلاس ۲۰۲۵ «داووس»

الف. موضوعات مهم و اصلی مطرح شده در اجلاس

اجلاس داووس ۲۰۲۵ به موضوعات مهمی پرداخت که هم از منظر چالش‌های جهانی و هم فرصت‌های بالقوه اهمیت بسیاری داشتند؛

– نسل‌کشی رژیم صهیونیستی در غزه؛ در این اجلاس، موضوع جنایات رژیم صهیونیستی در غزه مورد توجه قرار گرفت و مباحث مختلفی در این زمینه مطرح شد. «محمدجواد ظریف» معاون راهبردی رئیس‌جمهور ایران، در سخنرانی خود تأکید کرد که مقاومت فلسطین تا زمانی که اشغالگری و جنایت‌های این رژیم ادامه دارد، ادامه خواهد یافت. وی اظهار داشت: «اگر به دنبال توقف مقاومت هستید، باید جلوی اشغالگری را بگیرید.»

همچنین حضور «اسحاق هرتزوگ» رئیس رژیم صهیونیستی، در این اجلاس با واکنش‌های انتقادی همراه بود. دادستان‌های سوئیسی اعلام کردند که در حال بررسی شکایات متعددی علیه هرتزوگ به اتهام تحریک به نسل‌کشی و جنایت علیه بشریت در غزه هستند. این شکایات توسط گروه‌های مردم‌نهاد ارائه شده و هرتزوگ را به نقش فعال در توجیه ایدئولوژیک نسل‌کشی و جرایم جنگی در غزه متهم کرده‌اند. این تحولات نشان‌دهنده توجه جامعه بین‌المللی به جنایات رژیم صهیونیستی در غزه و تلاش برای پاسخگویی به این اقدامات در مجامع جهانی است.

– هوش مصنوعی و تأثیر آن بر آینده جهان؛ یکی دیگر از این موضوعات برجسته، هوش مصنوعی و تأثیر آن بر آینده جهان بود. پیشرفت‌های چشمگیر در این حوزه نگرانی‌ها و امیدهای بسیاری را به همراه داشته است. از یک سو، استفاده از هوش مصنوعی می‌تواند به حل مسائل زیست‌محیطی از طریق تحلیل داده‌ها و پیش‌بینی بلایای طبیعی کمک کند. از سوی دیگر، خطرات ناشی از بیکاری گسترده به دلیل اتوماسیون و نبود قوانین جهانی برای کنترل استفاده از این فناوری، چالش‌هایی جدی به شمار می‌رود.

– تغییرات اقلیمی؛ در این اجلاس، تغییرات اقلیمی نیز جایگاه ویژه‌ای داشت. کشورهای صنعتی همچنان با انتقادات شدیدی از سوی کشورهای در حال توسعه و فعالان محیط‌زیست مواجه‌اند. وعده‌هایی درباره کاهش انتشار کربن و سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر مطرح شد، اما بسیاری این تعهدات را کافی نمی‌دانند. بحران‌هایی مانند خشکسالی و سیل‌های مداوم به ویژه در مناطق آسیب‌پذیرتر جهان، لزوم اقدام فوری را بیشتر آشکار کرد.

-شکاف کشورهای ثروتمند و فقیر؛ موضوع شکاف اقتصادی میان کشورهای ثروتمند و فقیر نیز از دیگر مباحث کلیدی بود. افزایش نابرابری در توزیع ثروت و دسترسی به فرصت‌های اقتصادی، منجر به بحث‌های داغی در مورد نحوه توزیع عادلانه منابع و اصلاح ساختارهای مالی جهانی شد. نمایندگان کشورهای در حال توسعه خواستار تغییر در نظام مالی بین‌المللی و دسترسی بهتر به منابع مالی برای توسعه پایدار بودند.

– تحولات ژئوپلیتیک؛ در حوزه ژئوپلیتیک، اجلاس بر تنش‌های میان قدرت‌های جهانی متمرکز بود. روابط میان چین و آمریکا و تأثیر آن بر اقتصاد جهانی یکی از موضوعات مورد بحث بود. علاوه بر این، جنگ اوکراین و بحران انرژی ناشی از آن نگرانی‌هایی جدی را به همراه داشت. بسیاری معتقدند که این مسائل ژئوپلیتیکی به طور مستقیم بر اقتصاد و پایداری جهانی تأثیر می‌گذارد و نیازمند همکاری بیشتر میان دولت‌ها است.

به طور کلی، داووس ۲۰۲۵ بیش از هر زمان دیگری بر پیچیدگی‌های جهان امروز تمرکز داشت. اگرچه پیشنهادهایی برای حل برخی از این چالش‌ها ارائه شد، اما همچنان پرسش‌هایی درباره میزان تأثیرگذاری این اجلاس و اجرای عملی تصمیمات آن باقی مانده است.

ب. حواشی جنجالی و بحث‌برانگیز

– حضور پررنگ و غیبت‌های بحث‌برانگیز؛ رئیس‌جمهور فرانسه، نخست‌وزیر انگلیس و صدراعظم آلمان از شرکت‌کنندگان برجسته اجلاس بودند. در مقابل، «دونالد ترامپ» رئیس‌جمهور آمریکا ترجیح داد در داخل کشور بماند و وزیر خزانه‌داری را به جای خود به اجلاس فرستاد و دیروز پنجشنبه به صورت تصویری و از کاخ سفید در نشست داووس سخنرانی کرد.

ترامپ در سخنرانی مجازی خود در اجلاس داووس ۲۰۲۵، تأکید کرد که سیاست‌های اقتصادی آمریکا باید بر بازگرداندن مشاغل تولیدی، کاهش وابستگی به چین، و تقویت صنایع داخلی متمرکز باشد. او به شدت از جهانی‌سازی انتقاد کرد و آن را عاملی برای تضعیف اقتصاد طبقه متوسط آمریکا دانست. ترامپ همچنین از کشورهای عضو ناتو خواست تا سهم بیشتری از هزینه‌های دفاعی خود را بپردازند و تأکید کرد که امنیت جهانی نباید تنها بر دوش مالیات‌دهندگان آمریکایی باشد.

رئیس جمهور آمریکا در ادامه از کشورهای تولیدکننده نفت، به‌ویژه عربستان سعودی و اوپک، خواست تا قیمت نفت را کاهش دهند و استدلال کرد که این اقدام می‌تواند به کاهش تنش‌های ژئوپلیتیکی، از جمله جنگ روسیه و اوکراین، کمک کند. او همچنین خواستار افزایش سرمایه‌گذاری‌های خارجی در آمریکا شد و اعلام کرد که ایالات متحده آماده ارائه شرایط ویژه برای سرمایه‌گذاران بین‌المللی است تا اقتصاد خود را تقویت کند.

از ایران نیز «محمدجواد ظریف» معاون راهبردی رئیس‌جمهور کشورمان با دعوت رسمی مجمع جهانی اقتصاد برای شرکت در پنجاه و پنجمین اجلاس داووس به سوئیس سفر کرد. حضور «اسحاق هرتزوگ» رئیس رژیم صهیونیستی در این اجلاس آن هم بعد از ۱۵ ماه نسل‌کشی صهیونیست‌ها در نوار غزه با واکنش‌های انتقادی همراه بود.

غیبت مقامات مهم چینی از دیگر حواشی مهم این اجلاس بود؛ حضور ضعیف هیئت چینی به دلیل تنش‌های اخیر با غرب و همچنین تمرکز داخلی بر رشد اقتصادی پس از سیاست‌های سختگیرانه کرونا مورد توجه قرار گرفت.

– اعتراضات و حواشی خارجی؛ هم‌زمان با برگزاری اجلاس، گروه‌های مختلفی در خارج از محل برگزاری تجمع کردند. فعالان محیط‌زیست با انتقاد از سیاست‌های ناقص کشورهای صنعتی در مقابله با تغییرات اقلیمی، نمادین‌ترین اعتراضات را به نمایش گذاشتند.

– چالش‌های داخلی اجلاس؛ برخی از حاضران از کاهش اثرگذاری داووس در حل بحران‌های جهانی انتقاد و این سوال را مطرح کردند که آیا این اجلاس واقعاً راه‌حلی برای مشکلات ارائه می‌دهد یا صرفاً به محلی برای گفت‌وگوهای نمادین و لابی‌های پشت پرده تبدیل شده است؟

در مجموع، داووس ۲۰۲۵ در حالی به پایان رسید که بسیاری از چالش‌ها بدون پاسخ مشخص باقی ماندند. اگرچه برخی توافقات درباره توسعه فناوری سبز و همکاری در حوزه هوش مصنوعی به دست آمد، اما موضوعات کلیدی همچون نابرابری اقتصادی و تغییرات اقلیمی همچنان در سایه ابهام قرار دارند.

در پایان این پرسش به ذهن می‌رسد که آیا این اجلاس به مسیری برای تغییرات جدی تبدیل خواهد شد یا به محلی برای تکرار مباحث بدون اقدام عملی باقی خواهد ماند؟

به گزارش مجاهدت از مشرق، اندیشکده اروپایی «موسسه سیاسی اقتصادی خاورمیانه» در گزارشی به موانع پیش روی مذاکرات میان ایران و کشورهای غربی پرداخت و نوشت: علیرغم این واقعیت که جو بایدن هنوز در ایالات متحده قدرت را در دست دارد و مراسم تحلیف ریاست جمهوری این کشور نزدیک است، «دونالد ترامپ در پیامی زودهنگام به تهران قصد خود را برای مشارکت در مذاکرات جامع با ایران بیان کرده است. ترامپ در این پیام که از طریق عمان به تهران ارسال شده، ابراز امیدواری کرده است که امکان دستیابی به توافقی جدید و متفاوت از توافق برجام در سال ۲۰۱۵ وجود داشته باشد. او همچنین اعلام کرده است که واشنگتن قاطعانه مصمم به اجرا و تحقق چنین توافقی است.» پیام اخیر ترامپ طیف گسترده ای از تفسیرها را در میان کارشناسان سیاسی برانگیخته و بحث های قابل توجهی را در مورد امکان سنجی ایجاد یک توافق جدید بین ایران و ایالات متحده ایجاد کرده است.

موانع در مقابل مذاکرات عمدتا ریشه در ویژگی های شخصی و سیاسی دونالد ترامپ و همچنین منافع متضاد بین ایران و آمریکا دارد. تعداد قابل توجهی از مفسران سیاسی ادعا کرده اند این اجماع مشروط به اتخاذ سیاست آشتی جویانه تر دونالد ترامپ در قبال جمهوری اسلامی ایران ممکن است قابل دستیابی باشد. در حالی که یک توافق برد-برد بدون شک نتیجه مطلوبی برای هر دو طرف خواهد بود، زیرا منافع و آرمان های هر دو کشور را مورد توجه قرار می دهد. تحقق چنین سناریویی با موانع و چالش های اساسی همراه است. این موانع که عمدتا ریشه در ویژگی های شخصی و سیاسی دونالد ترامپ و همچنین منافع متضاد بین طرف های درگیر دارد، منجر به ایجاد محیطی چالش برانگیز برای برخی از کارشناسان شده و پیش بینی دستیابی به یک توافق مطلوب و سریع را دشوار کرده است. این چالش ها را می توان به طور کلی در پنج حوزه زیر طبقه بندی کرد:

۱- اصول و مبانی دیپلماسی دونالد ترامپ

رویکرد ترامپ به مسائل بین المللی تحت تأثیر دیدگاه اقتصادی است و به نظر می رسد اقدامات دیپلماتیک او مبتنی بر بازی حاصل جمع صفر و موقعیت برد-باخت است.

به گفته بسیاری از کارشناسان، رویکرد دونالد ترامپ به مسائل بین المللی تحت تأثیر دیدگاه اقتصادی است و به نظر می رسد اقدامات دیپلماتیک او مبتنی بر بازی حاصل جمع صفر و موقعیت برد-باخت است. این اصل که با هسته اصلی سیاست خارجی ترامپ، «اول آمریکا» سازگار است، باعث شده که او به بیشتر توافقات بین المللی، همکاری ها و مشورت های ایالات متحده از این دریچه معاملاتی نگاه کند. او در دوران ریاست جمهوری قبلی خود بارها سازمان امنیتی ناتو را به دلیل هزینه ای که برای واشنگتن ایجاد می کند، غیرمنطقی و بی فایده خواند و خواستار انحلال آن شد. او اخیرا طرحی را برای الحاق کانادا به ایالات متحده با استناد به صرفه جویی مالیاتی و امنیتی پیشنهاد کرده است و براین اساس خواستار اعمال تعرفه های ۲۵ درصدی بر این کشور شده است.

رویکرد ترامپ به دیپلماسی عمدتا با خواسته های از پیش تعیین شده تعریف می شود و حداقل سازگاری را با فرآیند مذاکره نشان می دهد. تجربیات دیپلماتیک او با کشورهایی مانند کره شمالی و چین نشان می دهد که تمایل به استفاده از «سیاست چماق و هویج» مبتنی بر اصول تهدید و مماشات است. اصول مذاکره ترامپ، که بسیاری از کارشناسان آن را مطابق با «تئوری مرد دیوانه» می دانند، شامل دو مرحله اساسی است: در مرحله اولیه، تیم مذاکره کننده او خواسته های مورد نظر خود را ارائه می دهد که معمولا بسیار سازش ناپذیر و غیرقابل تغییر است. در صورت پذیرش، او استراتژی دیپلماسی را موفق می داند و آن را ادامه می دهد. اما اگر دولت مخالف به خواسته ها عمل نکند، وارد مرحله دوم دیپلماسی می شود و تمام سازوکارهای تنبیهی را علیه آن اعمال می کند. بعید به نظر می رسد که دولت ترامپ در مذاکرات آینده با جمهوری اسلامی ایران، از این اصل فاصله بگیرد. رویدادهای اخیر در منطقه و چالش های اقتصادی پیش روی جمهوری اسلامی ایران ممکن است انگیزه بیشتری برای دولت ترامپ برای اتخاذ چنین رویکردی باشد.

۲- اهداف سیاست خارجی دولت ترامپ و موضع ایران

وندی شرمن در مورد ماهیت مذاکرات دولت ترامپ گفته است که مذاکرات آتی علاوه بر برنامه هسته ای ایران، طیف گسترده ای از مسائل منطقه ای را نیز در بر خواهد گرفت. خواسته های دولت ترامپ را می توان تا حدی با توجه به اظهارات اخیر «مایک پمپئو»، وزیر امور خارجه سابق در دوره تصدی قبلی خود درک کرد. پمپئو در سخنرانی خود در بنیاد هریتیج در واشنگتن دی سی در سال ۲۰۱۸ دوازده شرط را تشریح کرد که برای دستیابی به توافق جدید با جمهوری اسلامی ایران باید رعایت شود. از برجسته ترین خواسته های دولت ترامپ در این بیانیه می توان به توقف کامل غنی سازی اورانیوم و نظارت جامع آژانس بین المللی انرژی اتمی بر فعالیت های هسته ای ایران، عدم حمایت ایران از جنبش های شیعه در عراق، سوریه، لبنان، یمن و فلسطین و توقف فعالیت ایران در خصوص موشک های بالستیک اشاره کرد. با توجه به اظهارات اخیر «وندی شرمن» به عنوان یک دیپلمات ارشد در دولت باراک اوباما، قابل پیش بینی است که ترامپ در رایزنی های خود با تهران این سه خواسته را تکرار کند. شرمن در مورد ماهیت مذاکرات دولت ترامپ گفته است که مذاکرات آتی علاوه بر برنامه هسته ای ایران، طیف گسترده ای از مسائل منطقه ای را نیز در بر خواهد گرفت. شایان ذکر است که دست کم دو مورد از موضوعات فوق الذکر به عنوان خطوط قرمز امنیت ملی برای جمهوری اسلامی ایران تلقی می شود و به نظر می رسد نخبگان سیاسی و امنیتی تهران تمایلی به مذاکره در این مسائل ندارند.

۳- کابینه منتخب دولت ترامپ

انتصابات دولت ترامپ به وضوح نشان می دهد که سیاست «فشار حداکثری» علیه ایران را حفظ خواهد کرد.

ترکیب کابینه و انتصابات دولت ترامپ به وضوح نشان می دهد که رئیس جمهور آمریکا سیاست «فشار حداکثری» علیه جمهوری اسلامی ایران را به عنوان یکی از گزینه های روی میز کنار نگذاشته است. انتصابات دولت ترامپ حاکی از تمایل به طرفداری از افرادی است که سابقه حمایت تزلزل ناپذیر از اسرائیل را نشان داده اند و موضعی تقابلی در قبال دشمنان آمریکا، به ویژه جمهوری اسلامی ایران، دارند. معرفی چهره های تندرو مانند «مایک هاکبی» به عنوان سفیر آمریکا در اسرائیل، «مارکو روبیو» به عنوان وزیر امور خارجه، «جی دی ونس» به عنوان معاون رئیس جمهور، و «مایک والتز» به عنوان مشاور امنیت ملی، بنیامین نتانیاهو را بر آن داشت تا بازگشت ترامپ به قدرت را «بزرگترین بازگشت تاریخ» توصیف کند. انتخاب افراد فوق الذکر نشان دهنده تمایل احتمالی دولت ترامپ برای انتخاب «دیپلماسی اجباری» در مذاکرات آینده با جمهوری اسلامی ایران است.

۴- کابینه رژیم اسرائیل

مقامات اسرائیلی تمام تلاش خود را برای تغییر نگرش ترامپ نسبت به جنگ به جای مذاکره با ایران را به کار خواهد گرفت. بدون شک یکی از مهم ترین عواملی که می تواند بر مذاکرات ایران و آمریکا تأثیر بگذارد و مانع از رسیدن آن به نتیجه مطلوب شود، کابینه اسرائیل به ویژه نتانیاهو و برخی از اعضای افراطی کابینه او است که از سرسخت ترین دشمنان ایران هستند. پس از توافق سال ۲۰۱۵ برای محدود کردن برنامه هسته ای ایران، نتانیاهو این توافق را یک اشتباه تاریخی خواند زیرا معتقد بود که جاه طلبی های هسته ای ایران را محدود نمی کند. در این راستا، تقریبا ۱۰ سال پس از آن توافق، برنامه هسته ای تهران در کنار برنامه های موشکی و پهپادی این کشور پیشرفت چشمگیری داشته است و تل آویو این تحولات به ویژه پیشرفت هسته ای را تهدیدی برای موجودیت خود می داند. از این رو، سیاستمداران و مقامات نظامی اسرائیلی، از جمله خود نتانیاهو که از تحرکات نظامی ایران آگاه هستند، قاطعانه معتقدند که تنها یک حمله نظامی قوی به تاسیسات هسته ای و موشکی تهران می تواند این کشور را از این مسیر باز دارد و مذاکرات برای مهار ایران کافی نیست. با توجه به این موضوع و همچنین درگیری های اخیر تل آویو با محور مقاومت، احتمال از سرگیری جنگ با حزب الله، حملات پینگ پنگی بین ایران و اسرائیل و نگرانی های تل آویو از اجرای عملیات «وعده واقعی ۳»، به نظر می رسد مقامات اسرائیلی تمام تلاش خود را برای تغییر نگرش ترامپ نسبت به جنگ به جای مذاکره با ایران انجام دهند.

۵) تحولات هسته ای در جمهوری اسلامی ایران

افزایش غنی سازی اورانیوم یک برگ برنده برای ایران تلقی شود و تهران آن را به هیچ وجه قابل مذاکره نمی داند.

اگرچه برخی ناظران چالش های اقتصادی و منطقه ای اخیر ایران را یکی از انگیزه های اصلی تهران برای دستیابی به توافق جدید با ایالات متحده می دانند، اما نباید غافل شد که پیشرفت جمهوری اسلامی ایران در غنی سازی اورانیوم، این کشور را به مرحله برگشت ناپذیری رسانده است. گسترش غنی سازی اورانیوم که به ایران توانایی ساخت بمب هسته ای را در حداقل دو هفته داده است، در شرایطی که این کشور با برخی پیچیدگی های منطقه ای مواجه است، می تواند برگ برنده ایران تلقی شود و تهران آن را به هیچ وجه قابل مذاکره نمی داند. زمانی که برنامه جامع اقدام مشترک به نتیجه رسید، برنامه هسته ای ایران در مراحل اولیه توسعه بود. با این حال، اکنون برنامه هسته ای این کشور به سطحی رسیده است که جایگاه ویژه ای در انتخاب های استراتژیک تهران پیدا کرده است.