بمب هسته ای

به گزارش مجاهدت از مشرق، اعلام موضع ایالات متحده مبنی بر تمرکز بر حمایت از اغتشاشات در ایران به جای پیگیری روند مذاکرات وین، نشان داده است که دولتمردان امریکا همچنان در خیال خام فروپاشی نظام جمهوری اسلامی دست و پا می‌زنند؛ سودایی که برای رسیدن به آن از یک سو دست به تحریم شده و از سوی دیگر به مهندسی اغتشاشاتی روی آورده‌اند که آتش آن از سوی جریان‌های معاند و اقلیت اپوزیسیون ایرانی روشن شده است. فؤاد ایزدی، استاد دانشگاه و تحلیلگر مسائل بین‌الملل در گفت‌وگو با «ایران» به بررسی ابعاد و پیامدهای این تحولات و دیگر موضوعات مرتبط پرداخته است

***

«جو بایدن»، رئیس جمهور امریکا به رغم وعده‌هایی که در جریان رقابت‌های انتخاباتی مطرح کرد، تاکنون گام اثرگذاری در زمینه مذاکرات وین برنداشته است و به نظر می‌رسد در شرایط کنونی هم اراده‌ای برای تصمیم‌گیری در این رابطه ندارد. دلیل این تعلل چیست؟

در فضای سیاست داخلی امریکا سال‌هاست که درباره نحوه مواجهه با ایران اختلاف و منازعه وجود دارد. در این رابطه دو جریان فکری موافق و مخالف درباره پاسخ به این پرسش با یکدیگر تقابل دارند که آیا می‌توان ایران را با تحریم سرنگون کرد؟ گروهی که معتقدند امکان این امر وجود دارد، مخالف مذاکره و توافق هسته‌ای هستند؛ زیرا به اعتقاد آنها برجام می‌تواند یک گشایش ولو اندک را برای ایران به دنبال داشته باشد و دادن هرگونه امتیازی به ایران مغایر با هدف فروپاشی نظام جمهوری اسلامی است. در نقطه مقابل این جریان، کسانی هستند که می‌گویند اگر می‌شد ایران را با تحریم سرنگون کرد، در چهل و چند سال اخیر که ایران تحت تحریم قرار داشت، این اتفاق رخ می‌داد اما نه تنها این اتفاق نیفتاد که ایران در عرصه هسته‌ای توانمندتر شده است و بنابراین باید آنها را از طریق مذاکره ابتدا تضعیف و سپس سرنگون کرد. به اعتقاد دسته دوم اگر امریکا می‌خواهد توانمندی هسته‌ای ایران را بگیرد باید به دادن امتیاز هرچند اندک به آن کشور هم اقدام کند. به این ترتیب این دو گروه درباره هدف فروپاشی اختلاف نظر ندارند بلکه در روش رسیدن به این هدف، متفاوت می‌اندیشند.

به نظر می‌رسید در آغاز روی کار آمدن دولت «بایدن» تحلیل آن گروهی که اشاره کردید معترف به شکست فشار حداکثری هستند، بر دیدگاه سایر جریان‌های فکری و سیاسی امریکا غلبه پیدا کرده است. به همین دلیل دولت امریکا به سمت مذاکره با هدف بازگشت به توافق روی آورد. چرا با وجود برتری عددی معتقدان به مذاکره در دولت، هنوز اقدام مؤثری از طرف ایالات متحده در زمین مذاکرات انجام نشده است؟

زیرا در شرایط کنونی اختلاف در فضای داخلی امریکا به بالاترین سطح رسیده است. عاملی هم که به این اختلاف و پیچیدگی دامن زده، مخالفت شماری از دموکرات‌ها با مذاکره و توافق است. در آغاز دولت «بایدن»، سخنگوی وزارت خارجه امریکا و دیگر مقامات امریکایی اعتراف کردند که سیاست فشار حداکثری شکست مفتضحانه خورده است اما با وجود این، همچنان حتی در داخل دولت «بایدن» درباره احیای توافق اختلاف نظر وجود دارد. مخالفان توافق فقط شامل جمهوری‌خواهان نمی‌شود بلکه اکثریت نمایندگان کنگره از جمله دموکرات‌ها نیز مخالف توافق ۲۰۱۵ هستند. «باب منندز» رئیس دموکرات کمیته روابط خارجی سنای امریکا هم مخالف این توافق است. چنین اختلافاتی باعث شده که رئیس جمهور امریکا نتواند براحتی تصمیم‌گیری کند. در غیر این صورت «بایدن» با وجود اذعان مقام‌های دولتش به شکست سیاست فشار حداکثری می‌توانست همان روز نخست به توافق برگردد، چنانکه درباره توافق آب و هوایی پاریس این کار را کرد. اما این کار را نکرد، زیرا فضای سیاسی داخل امریکا در این زمینه یکدست نبود.

الان نظرسنجی‌ها درباره انتخابات پیش رو چه می‌گویند؟

مجلس نمایندگان به سمت جمهوری‌خواهان می‌رود، اما وضعیت سنا هنوز معلوم نیست.

آیا کنگره و سنا سازکاری در اختیار دارند که اگر جمهوری‌خواهان اکثریت را در دست بگیرند، اثر مستقیمی بر روند مذاکرات برجام داشته باشد؟

بله، می‌توانند روند مذاکرات را مخدوش کرده و دولت را با چالش جدی روبه‌رو کنند. الان حتی اکثریت قابل توجهی از دموکرات‌ها مخالف مذاکرات هستند که خود مانع جدی است. اگر فقط ۱۰ نماینده دموکرات در سنا باشند که مخالف برجام باشند و مجلس نمایندگان هم دست جمهوری‌خواهان بیفتد، چنانچه دولت هر توافقی کند ممکن است با قانونی روبه‌رو شود که سنا و مجلس نمایندگان به تصویب رسانده‌اند. برای همین است که باید دید ایران چه می‌خواهد بگیرد و چیزی که می‌خواهد بگیرد برای چه مدت در اختیار خواهد داشت.

به موازات تعلل امریکا در موضوع برجام، این کشور می‌کوشد با همراهی شرکای بین‌المللی خود ایران را به یکی از طرف‌های درگیر در جنگ اوکراین تبدیل کند. هدف از پیگیری این سناریو چیست؟ تحت فشار قرار دادن ایران برای تحقق اهداف واشنگتن در زمینه مذاکرات وین یا ممانعت از افزوده شدن شرکای روسیه در این جنگ؟

برای پاسخ به این پرسش باید چند نکته را مورد توجه قرار داد؛ نکته اول اینکه آیا فروش پهپاد به روسیه خلاف قوانین بین‌الملل است؟ خیر در قواعد بین‌الملل قانونی که مانع انجام این معامله تسلیحاتی باشد، وجود ندارد. اگر ایران که عضو «ان‌پی‌تی» است، بمب هسته‌ای داشت و می‌خواست آن را به دیگر کشورها بفروشد، این امر خلاف قوانین بین‌المللی بود اما درباره پهپاد چنین مقررات محدودکننده‌ای وجود ندارد. در این زمینه برخی به اشتباه ادعا کردند این اقدام ایران مغایر قطعنامه ۲۲۳۱ است. مبنای این ادعا هم بندی از این قطعنامه درباره ممنوعیت ۵ ساله خرید و فروش تسلیحات بود که تاریخ آن در سال ۲۰۲۰ تمام شد. آن بندی هم که معاملات تسلیحاتی را به مدت ۸ سال ممنوع کرده، مربوط به فروش تجهیزات موشکی به ایران است که کشورمان از اول هم آن را قبول نداشت اما اگر این بند را قبول هم می‌کرد، اولاً مربوط به تجهیزات موشکی و دوماً مربوط به فروش تجهیزات به ایران است. از این جهت نیز مقامات ایران مطابق منافع ملی و سیاست فروش تسلیحات عمل می‌کنند، نه ادعاهای بی‌اساس طرف‌های مقابل. با وجود این، طرف مقابل برای اعمال فشار بر ایران به دنبال بهانه می‌گردد. فرقی نمی‌کند مسأله پهپاد باشد یا اغتشاشات یا ایجاد موضوع جدید.

به موضوع حمایت غرب از اغتشاشات اشاره کردید. به نظر می‌رسد با بروز ناآرامی‌هایی، امریکایی‌ها تصمیم گرفته‌اند یک تجربه شکست‌خورده را دوباره به آزمون بگذارند و به جای حل دیپلماتیک موضوع توافق، اغتشاشات ایران را به فرصتی برای تحقق اهداف خود از جمله فروپاشی یا قرار دادن ایران در تنگنا تبدیل کنند. آیا ایالات‌متحده الان همه تخم‌مرغ‌های خود را در سبد حمایت از اغتشاشات برای تحقق زیاده‌طلبی‌های خود گذاشته است؟

رویکردی که امریکا در کنار دیگر شرکای اروپایی‌اش درباره حمایت از آشوب‌های داخلی در ایران در پیش گرفته، نشان‌دهنده ماهیت واقعی کشورهای غربی در تعامل با ایران در سال‌های اخیر بوده است؛ یعنی اگر فرصتی هم نباشد، این کشورها برای ایجاد فشار و انجام عملیات روانی فرصت‌سازی می‌کنند. نکته دیگر اینکه فارغ از آنکه برجام احیا شود یا نه، موضوع هسته‌ای قابلیت خود را از دست داده است، زیرا ایران اکنون نفت خود را می‌فروشد و دیگر با فشارهایی که قبلاً تجربه می‌کرد، روبه‌رو نیست. بنابراین امریکایی‌ها برای ادامه فشار بر ایران به بهانه‌های دیگری نیاز داشتند.

به این مفهوم که آنها اگر درباره برجام با ایران به توافق می‌رسیدند، قصد داشتند فشار را ادامه دهند و بهانه‌های حقوق بشری را دنبال کنند، اما بروز اغتشاشات اخیر باعث شد تاریخ اجرای این سیاست از سوی آنها کمی جابه‌جا شود؛ یعنی هنوز در حالی که توافق نشده، فرصتی برای آنها به وجود آمده که دارند از آن نهایت بهره‌برداری را می‌کنند. از این رو اگر برجامی حاصل شود و ذیل برجام تحریمی تعلیق شود، آن تحریم را به بهانه موضوع دیگری اعمال خواهند کرد. نکته سوم آنکه امریکایی‌ها چنانکه در سال ۸۸ هم تجربه کردند، اگر احساس کنند داخل ایران نابسامانی و اغتشاش به وجود آمده، آن را فرصتی برای خود می‌بینند؛ یعنی اگر هم در ماه‌های اخیر می‌خواستند به توافقی با ایران برسند، با بروز اغتشاشات اخیر در ایران احساس کردند می‌توانند با ابزارهای دیگری حکومت ایران را تحت فشار بگذارند. این تجربه را سال ۸۸ هم داشتند و همین فکر را می‌کردند؛ بنابراین همین رویکرد باعث می‌شود بروز رویدادهایی مانند اغتشاشات در ایران در واقع فرصت تفاهم و پیگیری دیپلماسی را کمرنگ کند.

در چنین شرایطی به نظر می‌رسد مناسبات بین‌المللی مبتنی بر منطق زور و یکجانبه‌گرایی امریکا است. سرنوشت مذاکرات را چگونه می‌بینید؟

همه دولت‌های پس از انقلاب در جمهوری اسلامی در مسیر کاهش تنش گام برداشته‌اند. به همین دلیل است که مرحوم آقای‌ هاشمی در دوره مسئولیت خود پروژه‌ای تعریف کرد مبنی بر دعوت از شرکت‌های نفت و گاز امریکایی برای ورود به بازار ایران. آقای خاتمی درباره موضوع افغانستان با امریکا همکاری کرد. آقای احمدی‌نژاد هم که خیز جدی برای حل مسأله با امریکا برداشت و حتی شخصاً تلاش می‌کرد بحران میان دو کشور را بکاهد. مذاکرات عمان هم از دوره ایشان شروع شد. آقای روحانی نیز که کل دوره خود را معطوف برجام کرد. آقای رئیسی هم که در روند مذاکرات با هدف حل منازعه وارد عمل شد.

از این جهت می‌توان این‌طور نتیجه‌گیری کرد که همه دولت‌های جمهوری اسلامی به دنبال کاهش تنش بوده‌اند اما دلیل اینکه تاکنون این اتفاق نیفتاده این است که فضای فکری حاکم بر امریکا با ابتنا بر دشمنی، خصومت و رویکرد زورمدارانه تعریف شده است و تا زمانی که این کشور از این منظر به تعامل با دیگر بازیگران بین‌المللی می‌پردازد، نمی‌توان امیدوار بود با وجود نشان دادن بیشترین انعطاف از سوی ایران، نتیجه‌ای حاصل شود. بنابراین اگر تاکنون چالش ایران با امریکا حل نشده، به دلیل قصور امریکا است.

با وجود این، پیش‌بینی شما درباره چشم‌انداز مذاکرات هسته‌ای چیست؟

به نظر می‌رسد  امریکایی‌ها موضوع مذاکرات را به بعد از انتخابات کنگره موکول کرده‌اند؛ رویدادهای اخیر هم دستیابی به توافق را سخت‌تر کرده اما هنوز احیای برجام منتفی نشده است.

به گزارش مجاهدت از مشرق، روزنامه کیهان در ستون اخبار ویژه خود نوشت:

«اینتر سپت» با طعنه و کنایه، از جو بایدن به عنوان «پدر بمب اتمی ایران»(!) یاد کرده و نوشت: باید بایدن رئیس‌جمهور آمریکا را به دلیل ضعف و انفعالش در مورد روند مذاکرات مرتبط با احیای برجام، عامل اصلی تبدیل شدن ایران به یک قدرت اتمی در جهان دانست. عامل اصلی ایجاد وضعیت آشفته کنونی، شخص رئیس‌جمهور آمریکاست که فرصت‌های طلایی برای ممانعت از اوج‌گیری تنش‌ها در پرونده هسته‌ای ایران را با بی‌کفایتی از دست می‌دهد.

بایدن هنوز به هیچ دستاورد روشنی در سیاست‌های خود که بتواند اعلام کند، دست نیافته و علت هم اتخاذ سیاست‌های نادرست است. در مورد مسئله مهمی نظیر برنامه هسته‌ای ایران، این سخن صدق می‌کند. ایران اکنون در نتیجه همین رویه‌ها و سیاست‌های نادرست، به دولتی تبدیل شده که قابلیت‌های اتمی قابل توجهی را به دست آورده است. اقدامات خرابکارانه، ترورها و خرابکاری، صرفا به قدرتمند شدن بیش از پیش توانمندی‌های اتمی ایران منجر شده است. خیلی‌ها در آمریکا بر این باورند که توافق هسته‌ای برجام در آستانه فروپاشی است.

اینکه ایران به سمت تولید تسلیحات اتمی حرکت کند، احتمالی است که عملا با تحریکات دولت بایدن تقویت شده است. این دولت با نشان ندادن تمایل برای احیای برجام در جریان مذاکرات، ایران را به سمت پیشرفت بیشتر در توانمندی‌ها و قدرت اتمی‌اش سوق داده است. ترامپ رئیس‌جمهور قبلی آمریکا به شکل عجیبی از توافق خارج شد و بایدن در تبلیغات انتخاباتی خود، وعده‌های زیادی را مبنی بر این مسئله که بار دیگر آمریکا را به چهارچوب توافق بر می‌گرداند، داد. اما پس از ورود بایدن به کاخ سفید، عملا مواضع دولت ترامپ را ادامه داد.

«برت مک گورک» هماهنگ‌کننده حوزه خاورمیانه کاخ سفید گفته که «هرگونه بازگشت به توافق برجام تا حد زیادی غیرمحتمل است». در این میان، آمریکایی‌ها در چهارچوب معادله اتمی ایران حقیقتا مستحق بخش اعظمِ سرزنش‌ها هستند. این آمریکا بود که توافق برجام را در سال ۲۰۱۸ نقض کرد و در ادامه به همراه کشورهای منطقه، عملا وضعیت را علیه ایران به سمت تنش‌زایی فزاینده هدایت کردند.  

اخیرا یک مقام ارشد ایرانی گفته که ایران هیچ تصمیمی برای تولید تسلیحات اتمی ندارد؛ با این حال از توانمندی‌های فنی برای ساخت تسلیحات هسته‌ای برخوردار است. این موضع‌گیری جدیدِ مقام‌های ایرانی در نوع خود حامل سیگنال‌های جدیدی است.

نوعِ واکنش دولت بایدن به تمامی این تحولات، حقیقتا فاجعه‌بار بوده است.

توافق اتمی برجام به مثابه جلوه‌ای عینی از به‌کارگیری دیپلماسی در دولت باراک اوباما بود. دولتی که در آن بایدن در مقام معاون رئیس‌جمهور آمریکا خدمت کرد. بایدن پس از قدرت‌گیری، فرصتی طلایی جهت بازگرداندن کشورش به توافق را داشت. وی پس از دیدن آنکه ایران علی‌رغم فشارهای دولت ترامپ همچنان به پیشرفت‌های اتمی خود ادامه داده، باید این درس را فرا می‌گرفت که بهتر است هرچه سریع‌تر کشورش را به توافق برجام بازگرداند.

در عوض، بایدن از ترس اینکه مبادا مخالفانش وی را فردی ضعیف تصور کنند، از بازگرداندن آمریکا به برجام خودداری کرد. تعلل‌های بایدن کار را به جایی رساند که اکنون شاهدیم  وی هیچ ابزاری برای احیای توافق برجام که به نفع خود آمریکاست، ندارد.

واقعیت این است که ایران هسته‌ای بدون تردید، گزینه‌های آمریکا در منطقه را محدودتر خواهد کرد. مشکل این است که نه آمریکا و دولتمردان آن اساسا تمایلی به جنگ با ایران ندارند. افکار عمومی آمریکا نیز به شدت از این مسئله‌گریزان است. پس از بیش از دو دهه جنگ‌های خانمان‌سوز و پوچِ آمریکا درخاورمیانه، ایده آغازِ جنگی دیگر، آن هم با کشوری نظیر ایران، یک فاجعه تمام عیار برای هر رئیس‌جمهوری در آمریکاست.

آمریکا به نحو گسترده مخصوصا در مورد معادله اتمی ایران، در بحرانی گرفتار شده که خود آن را ساخته است. مقام‌های آمریکایی سال‌ها گفت‌وگو و مذاکره با ایران را به مثابه لطفی از جانب خود به این کشور در نظر گرفته‌اند. با این حال واقعیت این است که توافقِ برجام کاملا در راستای منافع آمریکا قرار داشت.

این مسئله به تایید بسیاری از سیاستمداران و کارگزاران دستگاه‌های اطلاعاتی-امنیتی اسرائیلی نظیر ایهود باراک هم رسیده است. در این راستا رئیس‌سابق موساد «تامیر پاردو» گفته که «خروج آمریکا از برجام، چیزی کمتر از یک تراژدی نبوده است».

این تراژدی در شرایط کنونی به یک واقعیت کاملا ملموس تبدیل شده و جو بایدن به خوبی آن را درک می‌کند. اگرچه ترامپ فرآیند رسیدن معادله اتمی ایران به نقطه بحرانی کنونی را کلید زد، این بایدن بود که با ترکیبی از ضعف و انفعال، عملا مناقشات در چهارچوب معادله اتمی ایران را به اوج رساند و تهران را به آستانه تبدیل شدن به یک قدرت اتمی رساند. بنابراین می‌توان شخصِ بایدن را مقصر اصلی وضعیت کنونی در چهارچوب مسئله هسته‌ای ایران دانست. وی در مقام و قامت یک رئیس‌جمهور ظاهر نشده و صرفا شایسته این است که از وی به عنوان محرک اصلی تبدیل شدن ایران به یک قدرت اتمی یاد شود.