به گزارش خبرنگار مجاهدت به نقل از مشرق، حدود یک قرن از مطالعات باستانشناسی در ایران می‌گذرد و طی این مدت اطلاعات ذی قیمتی در زمینه هنر و معماری گذشته تاریخی ایران به دست آمده است، اما هنوز ناشناخته‌های بسیاری در ایران و حوزه ایران فرهنگی وجود دارد که نیازمند کاوش‌های باستانشناسی و پژوهش است. یکی از مهم‌ترین مناطق حوزه ایران فرهنگی که مطالعات آن تاکنون مغفول مانده، بناهای مذهبی اسلامی عراق است.
محراب‌های حرم امام رضا(ع) در قرن هفتم هجری
اعتقاد عمیق ایرانیان به اسلام از یک سو و از سوی دیگر، تمسک ایرانیان به مذهب شیعه و ارادت و شیفتگی نسبت به خاندان پیامبر اعظم(ص) موجب شد در طول تاریخ تشیع، ایرانیان توجه ویژه‌ای به عراق به عنوان میزبان مزار مطهر ۶ تن از ائمه اطهار، داشته باشند. این علاقه وافر، انگیزه کمک ایرانیان به آبادانی شهرهای مقدس و ساخت بقاع متبرک و تزئین آنها شد. به همین دلیل، امروزه می‌توان ادعا کرد که بناهای عتبات عالیات عراق دارای ویژگی‌های چندین قرن معماری و هنر ایران‌زمین است.
بقعه امامزاده یحیی(ع) در ورامین
یکی از آثار بسیار با ارزش در حرم مطهر امیرالمؤمنین(ع)، محرابی است که بخش‌های وسیعی از آن تخریب یا مفقود شده و در حال حاضر تنها قطعات اندکی از آن باقی مانده است: محراب زرین فام مسجد بالاسر (مسجدالرأس) حرم مطهر نجف.
ظاهراً این محراب در عهد ایلخانان مغول ساخته و در مسجدی که احتمال قریب به یقین در همان دوره (دوران سلطنت اباقاخان و حکمرانی عطاملک جوینی در عراق) در جوار حرم مطهر امیرالمؤمنین ساخته شده، نصب بوده است.
با وجود اینکه بسیاری از سیاحان ادوار مختلف تاریخی و از جمله ابن‌بطوطه و شاهان قاجار در سفرنامه‌های خود به توصیف حرم، اموال و حوادث مترتب بر آن پرداخته‌اند، اما هیچ کدام اشاره یا توصیفی از این محراب حرم دوره ایلخانی نداشته‌اند. این بی‌توجهی را شاید بتوان در ندیدن محراب از سوی آنها تلقی کرد، یا مفقود شدن بخش‌های وسیع محراب که موجب کاهش ارزش‌های بصری آن شده بود را علت بی‌توجهی به آن دانست.
کاشی‌هایی از محراب نجف. این محراب به دلیل مفقود شدن اکثر قطعات آن، قابل بازسازی نیست.
در حال حاضر متأسفانه تنها چند قطعه از محراب باقیمانده است که آنها نیز در چند سال اخیر طی اقدامات نوسازی بخش‌های مختلف حرم از محل اصلی خود جدا و به انبار حرم منتقل شده است.
بخشی از کتیبه خط کوفی محراب نجف مزین به عبارت «طَرَفَیِ النَّهَارِ وَزُلَفًا» از آیه ۱۱۴ سوره هود
گفته می‌شود محراب زرین فام مسجد بالاسر معروف به «محراب نجف» اثر خاندان «ابوطاهر» است. ابوطاهر مشهورترین خاندان هنرمند سفالگری ایرانی بود که در قرن‌های ششم تا هشتم هجری در کاشان سکونت داشتند. هنرمندان ۴ نسل از این خاندان طی یک و نیم قرن، در کارگاه سفاگری خانوادگی خود انواع ظروف و کاشی را به شیوه‌های یکرنگ، مینایی و نقاشی زیر لعاب می‌ساختند، اما شهرت خاندان آنها به سبب آفرینش نفیس‌ترین و زیباترین محراب‌ها و کتیبه‌های کاشی زرین‌فامی بود که زینت‌بخش حرم‌های مطهر و بقاع متبرکه بود.
سمت راست: محراب زرین‌فام رواق بالاسر قدمگاه در حرم مطهر امام رضا، تاریخ ساخت ۶۴۰ قمری
سمت چپ: محراب امامزاده یحیی ورامین، تاریخ ساخت ۶۶۳ قمری
سازنده هر دو: علی‌بن محمدبن ابی‌طاهر کاشانی
مطالعات سبکی، تطبیقی، آزمایشگاهی و سالیابی ترمولومینسانس نشان داد که شباهت‌های زیادی بین محراب نجف و محراب امامزاده یحیی ورامین از نقطه نظر مواد و مصالح، تکنیک ساخت، شکل ظاهری و تاریخ ساخت وجود دارد.
نحوه چیدمان قطعات کاشی موجود نجف و مقایسه با محراب امامزاده یحیی ورامین نشان داد که اندازه قطعات کاشی محراب نجف انطباق تقریباً کاملی با اندازه قطعات مشابه در محراب ورامین دارند.
بخش مرکزی محراب از ۲ خشت کاشی زرین فام تشکیل شده و طرح اصلی آن با تفاوت‌های جزئی مشابه محراب شاهزاده احمد است. دایره بالا که از گره خوردن کلمه «بسم» به خط کوفی، تشکیل شده، با عبارت «و هو السمیع العلیم» به خط کوفی تزینی برجسته آراسته شده و آیه‌های ۲۸۵ و ۲۸۶ سوره بقره به قلم ثلث، حاشیه نیمی از سطح متن را پرکرده و قندیلی برجسته در میان اسلیمی‌های نیم‌برجسته در پایین قرار گرفته است.
حاشیه باریکی در دور، شامل کتیبه‌ای با آیه‌های ۱۹۰ تا ۱۹۲ سوره آل‌عمران به قلم ثلث است که به طور نامنظم در کنار هم و گاه در جهت عکس قرار دارند.
یاماً وَقُعُوداً. بخش دیگری از آیات ۱۱۳ تا ۱۱۴ سوره هود که عمده کاشی‌های آن مفقود شده است.
پیشانی محراب زرین‌فام با نقش برجسته اسلیمی درهم گره خورده، یکی دیگر از قطعات سالم باقیمانده از محراب نجف است. این قطعات اگرچه تاریخ ساخت و رقم ندارند، ولی با محراب‌های شاهزاده احمد و امامزاده یحیی ورامین قابل مقایسه‌اند و با مشابهت‌های آشکاری که با آثار یاد شده دارند، احتمالاً در همان کارگاه ابوطاهر و به دست «علی‌بن محمد» ساخته شده باشند.
کاشی بخش مرکزی قسمت پایین محراب حرم امام علی(ع) با نقش چراغ آویزان
لوح‌های کاشی زرین‌فام هم از محراب باقی مانده است. رقم هنرمند در پایان یکی از لوح‌ها چنین آمده است: «کتبه علی بن محمد بن ابی‌طاهر»، بدون تاریخ ساخت.
لبه کاشی کتیبه دور گرد محراب نجف
«محراب نجف» در عصر حکمرانی مغولان در ایران و حدود سال ۶۶۳ هجری قمری توسط خاندان ابوطاهر در کاشان ساخته و به نجف حمل شده است.
منبع خبر